جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوحامد محمد غزالی (505-450ق/1111-1014م) دانشمند برجسته‌ مسلمان بود که با طرح اندیشه‌ها و دیدگاه‌های چالش‌برانگیز خود، واکنش‌های مختلفی را از سوی دانشمندان مناطق مختلف جهان اسلام برانگیخت و به برخی آثار و اندیشه¬هایش انتقاد شد. دیدگاه‌های غزالی در آثار گوناگونش به ویژه احیاءعلوم‌‌الدین به مغرب و اندلس نیز راه یافت و برخوردهای متفاوتی را در آن سرزمین¬ها که از لحاظ سیاسی زیر حکومت مرابطین قرار داشت، ایجاد کرد و عده¬ای به مخالفت با غزالی برخاستند. جمودِ فکری و تعصبِ شدید مرابطین و تأثیرگذاری دانشمندانِ متعصب و یکسونگر بر حکومت مرابطین، علی¬بن یوسف بن تاشفین فرمان‌روای مرابطی را بر آن داشت تا در سال 503 ق/1109م دستور سوزاندن کتاب احیاءعلوم‌الدین را صادر کند. مهم‌ترین علل برنتابیدن این اثر، وجود احادیث ضعیف یا مجعول، بیان اندیشه‌های اهل تصوف و توجه غزالی به علم اصول فقه بود. در عین حال برخی دانشمندانِ مغرب و اندلس به حمایت از غزالی و آثارش برخاستند و تلاش کردند اتهاماتِ مزبور را پاسخ دهند.

یکی از دغدغه‌های دانشمندان و فلاسفه‌ی سیاسی از دوران باستان تاکنون موضوع اخلاق و سیاست و چگونگی تعامل این دو مقوله‌ی تعیین کننده در سرنوشت جامعه بوده است. چارچوب مفهومی پژوهش در این مقاله، با تکیه بر نظریه‌ی یگانگی اخلاق و سیاست و بر اساس روش تحقیق تحلیلی- تطبیقی تعیین شده است. در مقاله‌ی پیش‌رو، نظرات و اندیشه‌های افلاطون و مک اینتایر در سنت غربی و فارابی و غزالی در سنت اسلامی در خصوص اخلاق و سیاست و مفاهیمی چون دولت و نقش آن در تربیت شهروندان جامعه، مدینه‌ی فاضله، انواع مدینه، سعادت، غایت، فضائل اخلاقی و نیز شرایط و صفات حاکم بیان شده است و سپس با تطبیق آراء و نظرات این دانشمندان، وجوه اشتراک و افتراق آن تبیین گردیده است. وجه مشترک و اصلی نظرات دانشمندان مذکور یگانگی اخلاق و سیاست است. این پژوهش با این پرسش آغاز می‌شود که از دیدگاه افلاطون و مک‌اینتایر – فارابی و غزالی چه نسبتی میان اخلاق و سیاست وجود دارد؟ فرضیه پژوهش بر اساس پرسش فوق آن است که از دیدگاه افلاطون و مک اینتایر، فارابی و غزالی میان مقوله‌ی اخلاق و سیاست نسبت یگانگی برقرا است. در پایان بررسی، این نتیجه به دست آمد که با توجه به نقشی که این دانشمندان برای دولت در تربیت و هدایت شهروندان جامعه و نیز رعایت موازین و قواعد اخلاقی برای دولت در نظر می‌گیرند، اخلاق و سیاست رابطه‌‌ای در ‌هم تنیده و یگانه دارند.

ديالکتيک سياست و عرفان،‏ شاهراه فهم انديشه غزالي است؛ چرا که سياست و عرفان،‏ دو وجه اصلي شخصيت وي را مي¬سازند. عرفان غزالي عرفاني عملي و همراه حفظ تمامي ظواهر شرع و سياست وي نيز سياستي مبتني بر شرعيّت و فقه است. غزالي،‏ از سويي عرفان را به عنوان ضابطه¬اي براي سياست حقيقي مطرح مي¬کند و از سويي ديگر،‏ به موضوع سياست مجازي،‏ يعني دنيا با ديدي عرفاني مي¬نگرد و اين ديد را در تئوري¬پردازي سياسي خويش وارد مي¬کند. موضوع اين مقاله پژوهشي ماهيّت ارتباط سياست و عرفان و به تعبير ما ديالکتيک سياست و عرفان در انديشه¬ي غزالي است.

هرچند پذیرش معاد در ردیف اعتقاد به توحید و نبوت یکی از سه اصل اساسی دین‌باوری تلقی می‌شود، با این ‌حال یکی از دغدغه‌های اساسی حوزهٔ کلام، فلسفه و عرفان اسلامی تبیین کیفیت وقوع این حقیقت است. نصیرالدین طوسی، فیلسوف و متکلم برجستهٔ اسلامی، با تأکید بر قدرت، علم و سایر صفات خداوند و اینکه معاد اعاده معدوم نیست، بلکه تفرق اجزا است، از سویی وقوع معاد را از نظر عقلانی کاملاً امکان‌پذیر می‌داند و از سوی دیگر با تصدیق به لایتناهی‌بودن قدرت خداوند معاد جسمانی را توجیه‌پذیر لحاظ می‌کند. مولانا، عارف و شاعر بزرگ مسلمان، نیز با تعمق و بهره‌گیری از آموزه‌های اصیل اسلامی از سویی باورمندی و ضرورت اعتقاد به معاد را عنصری روشن در نگاه به عالم نشان داده و از سوی دیگر جسمانی‌بودن معاد را امری همگام با قاموس خلقت می‌داند. در این مقاله می‌کوشیم پس از تبیین دیدگاه نصیرالدین طوسی و مولانا در باب معاد و کیفیت آن به روش توصیفی- تحلیلی و مقایسه‌ای، از طرفی تفاوت شیوهٔ کلامی- فلسفی نصیرالدین طوسی در اثبات معاد را با شیوهٔ عرفانی- تمثیلی مولانا نشان دهیم، و از طرف دیگر نقاط اشتراک آنها را در این مبحث برشمریم.

ابن‏سینا بر مبنای مفاهیم معقول و تقسیم­ناپذیری آن، برهانی براثبات تجرد نفس ارائه داده و این برهان مورد نقد و بررسی غزالی قرار گرفته است. غزالی در کتاب کیمیای سعادت برهانی را برای اثبات تجرد نفس عرضه می‏کند که با برهان ابن‏سینا متفاوت و بر مفهوم خدا و معرفت الهی مبتنی است. مفاهیم معقول که ابن‏سینا به انواع آن اشاره می‏کند، به نحو مطلق شامل هر نوع مفهوم معقولی می‏شود که قابلیت تقسیم عقلی و معنایی دارد؛ ولی قابلیت تقسیم کمی ندارد. غزالی معرفت الهی را که به دلیل بساطت و وحدت ذاتی نه قابل تقسیم عقلی و نه قابل تقسیم کمی است، جایگزین مفهوم معقول می‏کند. مقدمه دوم تقریر غزالی، یعنی محل صور معقول انقسام­ناپدیر است، با مقدمه دوم برهان ابن‏سینا یکی است. به همین دلیل اشکالاتی که غزالی بر این مقدمه وارد کرده است، بر تقریر او نیز وارد است. منحصر کردن صور معقول به معرفت الهی هرچند مسیر عقل و کشف را به هم نزدیک می‏کند؛ ولی مخاطبان خود را منحصر به گروه خاصی می‏کند، در حالی­که مخاطب ابن‏سینا عقل مشترک انسانی است.