جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با گسترش جنبش موسوم به جنبش وهابی در جزیرة العرب، سایر مسلمانان جهان اسلام به این جنبش واکنش نشان دادند و آراء محمد بن عبد الوهاب در بین مسلمانان، مخالفان و موافقانی جدی یافت. به نظر می رسد خبر پیدایش این جنبش در همان سال های آغازین شکل گیری، به گوش مسلمانان شبه قاره هند هم رسیده بود. با ورود اندیشه های محمد بن عبد الوهاب به شبه قاره، برخی از مسلمانان هندی «وهابی» خوانده شدند؛ ولی معنای این اصطلاح، در ابتدا روشن نبود؛ گفته اند صفت «وهابی» اتهامی بود که دولت بریتانیا برای مقابله با مخالفان برضد آنها رواج داد. چنان که جنبش جهادی سید احمد بریلوی، در نیمه اول قرن سیزدهم در بین انگلیسی ها، به عنوان حرکتی شناخته شد که درصدد ترویج آراء وهابیان در هند بوده است؛ اما این نظر مقبول مسلمانان نبود. از این رو، چگونگی ورود عقاید جنبش وهابی و آشنایی برخی مسلمانان شبه قاره هند با آن، چندان روشن نیست. این مقاله در پی آن است تا با بررسی جنبش سید احمدی بریلوی و نقد دیدگاه های مرتبط با آن و هم چنین بررسی برخی رویدادهای مهم هم زمان، با رویکردی تاریخی، به این سوال پاسخ دهد که نخستین آگاهی ها و آشنایی مسلمانان شبه قاره هند با جنبش وهابیت، چگونه و از چه طریق بوده است؟

عبدالرحمن بن حسن جبرتی(1168-1240/1756-1825) با نگارش تاريخ عجائب الآثار فی تراجم و الاخبار حوادث و تحولات دوره حساس و تاثيرگذاری از تاريخ متاخر اسلام را ثبت و ضبط كرده است. نخستين حضور استعمارگران اروپائی، بروز نخستين تمايلات استقلال طلبانه مصريان در برابر سلطان عثمانی و ظهور جريان وهابيت در حجاز، از حوادث بسيار مهمي هستند كه او با ديد ناقدانه و موشكافانه خود به تحليل و ثبت آن ها پرداخته است. اما تاكنون به زبان فارسی، پژوهش قابل اعتنايی در باب جبرتی و جايگاهش در تاريخ نگاری اسلامی تاليف نشده است. بنابراين در پژوهش حاضر به معرفی و تبيين مواضع خاص جبرتی در تاريخ نگاری مصر و تحليل آن پرداخته شده است. همچنين تلاش نگارنده در بخش مرتبط با تاريخ وهابيت بر آن بوده تا علاوه بر اعتنا به روايات جبرتی، به كمك اسناد و مكتوبات موجود در آرشيو عثمانی(تركيه) از منظر تازه ای به حوادث تاريخ دولت اول سعودی بنگرد.

رشد جریان های افراطی در منطقه خاورمیانه و به طور کلی کشورهای اسلامی، در دو دهه اخیر امری کاملا محسوس و البته خارج از منطق روابط بین الملل (مبتنی بر موازنه قوا میان دولت ملت ها) بوده است. این جریان ها که موسوم به «سلفی» هستند به گروه ها و دسته بندی های متفاوتی چون سلفی تقلیدی، اصلاحی، عرفانی و جهادی تقسیم می شوند. در دو دهه اخیر در صحنه معادلات منطقه جنوب غرب آسیا و شمال آفریقا بازیگران غیردولتی موثری بوده اند. عواملی نظیر آموزه های افرادی چون ابن تیمیه، پدیده حضور قدرت های فرامنطقه ای در این مناطق، تحولات مربوط به بیداری اسلامی و بحران سوریه و عراق باعث دیده شدن بیشتر این گروه ها بخصوص گروه های جهادی تکفیری شده است. در همین راستا، در قسمت اول این نوشتار به تقسیم بندی این گروه ها در قالب خاستگاه، دال های هویتی و حوزه فعالیت و هدفشان خواهیم پرداخت. در انتها نیز در دو جدول مطالب مطرح شده با جزئیات بیشتری تحلیل و تبیین خواهد شد.

كتاب «الفجر الصادق فی الرد علی منکری التوسل و الکرامات و الخوارق» نوشته يكى از انديشمندان برجسته اهل سنت عراق، علامه جميل صدقى زهاوى است كه با قلمى روان و مستدل به نقد و بررسى فرقه وهابیت پرداخته است. وهابيت فرقه‌ اى است كه در قرن دوازده هجرى در درعيه از مناطق نجد عربستان ظهور يافت و بر اساس انديشه ظاهر گرايى محمد بن عبدالوهاب و در سايه شمشير محمد بن سعود رشد نمود. باورها و آموزه‌ هاى اين فرقه از همان آغاز با نقد انديشمندان جهان رو به‌ رو شد.

«الرد علی الفتاوی المتطرفة (فی خطبة الجمعة للشیخ صلاح البدیر فی المسجد النبوی الشریف لموسم الحج - ١۴٢٢)» به قلم على كورانى به زبان عربى مى‌ باشد. بسيارى از مبانى، اصول و فروع عمده دين در ميان مسلمانان تا قرن‌ ها پس از ظهور اسلام مورد اتفاق بوده كه يكى از آنها مساله زيارت است كه همه علماى اسلام به استحباب آن نظر داده‌ اند. با اين كه داراى مذاهب مختلف هستند تا اين كه در قرن هشتم ابن تيميّه ظهور كرد و در اين امر با عامّه مسلمين مخالفت نمود در كتاب «الرد على الاخنائى» او مى‌ آيد كه او احاديث مربوط به زيارت پيامبر (ص) را مجعول دانسته و گفته اگر كسى معتقد باشد كه وجود آن حضرت بعد از وفات مانند وجود او در زمان حيات است، غلط بزرگى مرتكب شده است. اين فكر تا مدت‌ ها هيچ گونه جايگاه مورد توجهى در ميان مسلمانان به خاطر برخورد و عكس‌ العمل جدى و قاطع مسلمانان به خود اختصاص نداد تا اين كه در دهه‌ هاى گذشته از دوباره اين انديشه و ديدگاه انحرافى توسط محمد بن عبدالوهاب مورد حمايت و گسترش قرار گرفت و با ايجاد مراكز و مدارس بزرگى در سراسر دنياى اسلام در ترويج اين عقايد مى‌ كوشيد. آل سعود هم براى تحكيم پايه‌ هاى امارت خود از او به حمايت برخاستند. و با طرح برداشت‌ هاى محمد بن عبدالوهاب به عنوان اسلام حقيقى و توحيد ناب، پيروان سنّى و شيعه را كه تن به آراى آنان نمى‌ دهند، متهم به شرك و كفر نمودند. ابراز و گسترش اين عقايد منحصر در كتاب‌ ها نشد و در موسم حج كه اجتماع بيش از يك ميليون مسلمان از كشورهاى مختلف اسلامى در گرداگرد كعبه و زيارت آن است كه بايد تامين‌ گر وحدت، همدلى و مهربانى آن ها باشد و خطيبان حرمين مسائل سازنده اسلامى را در اين گونه اجتماع ذكر نمايند. در حج سال 1422 ق خطيب مسجد نبوى شيخ صلاح بدير در نماز جمعه به سخنرانى مى‌ پردازد و مى‌ گويد زيارت قبر پيامبر (ص) مستحب نيست؛ ولى سفر براى زيارت قبور اولياء حرام و ممنوع، تكرار زيارت قبر پيامبر (ص) بعد از هر فريضه يا در هر روز حرام، توسل به نبى اكرم (ص) شرك به خدا است، دعا در كنار قبر پيامبر (ص) موجب شرك است، احترام و ادب و توجه به قبر نبى مكرم (ص) بدعت است، و تبرك جستن به منبر و ديگر اجزاء مسجد نبوى و بوسيدن درب و ديوار مسجد نبوى و تبرك به ضريح پيامبر (ص) حرام است و زيارت مساجد مدينه به غير از مسجد نبى و قبا حرام و مشروع نيست.

بارگاه رضوی از سده سوم قمری تا کنون، کانون توجه امت اسلامی اعم از شیعه و سنی بوده است، به ویژه علمای اهل سنت و پیروان آنان، پیوسته جهت عرض ارادت و طلب حاجت و شفای امراض به زیارت آن حضرت شتافته و به آن پیشوا توسل می جستند. این در حالی است که با بیان تفکرات و فتاوای ابن تیمیه و پیروانش چون محمد بن عبدالوهاب، زیارت قبور انبیا و صالحین و توسل به آنان حرام و شرک دانسته شده و زیارت کنندگان و متوسلین به آنان را قبریون و حجریون نامیدند و با جلوه دادن زیارت و توسل از اختصاصات شیعه، و ادعای فقدان چنین اعتقادی در میان اهل سنت و نه علما، سعی در ایجاد دوگانگی اعتقادی و رفتاری میان شیعه و سنی دارند. پژوهش حاضر در صدد تبیین فضیلت زیارت امام رضا در منابع اهل سنت و پیروان آنان و نیز نقد تفکرات و باورهای وهابیت در مساله زیارت و توسل، بر اساس منابع معتبر و درجه اول اهل سنت است که نتیجه آن اتحاد بیش از پیش مسلممین خواهد شد.

در این نوشتار، پس از نگاهی اجمالی به آیات صفات خبری خداوند، تفکر ظاهرنگری نسبت به آیات صفات، منشأ پیدایش و شکل گیری این تفکر،اوج و افول های آن در مقاطع مختلف تاریخ، پیامدها و آثار منفی آن در فرهنگ اعتقادی مسلمانان به تصویر کشیده شده است. از صاحب نظران و فرقه های کلامی و مذهبی که در پرورش اندیشه ظاهرنگری و انتساب صفات ظاهری انسان گونه به خداوند تلاش می ورزیدند، یاد می شود. از همفکران جریان ظاهرنگری که در بسترهای گوناگون تاریخی در جهت تعدیل دیدگاه های دیگر همسانان خود تلاش های لازم را به عمل می آورند، نیز سخن گفته شده است.

شبه قاره هند یکی از قطب های جمعیتی و اندیشه ای جهان اسلام است. تنوع مذاهب مختلف فقهی و کلامی از ویژگی های دینی منطقه شبه قاره است؛ اما آن چه این منطقه به ویژه پاکستان را از سایر مناطق اسلامی جدا می کند، روش های خشونت آمیز و تکفیری مذاهب مختلف در برخورد با یکدیگر است. به همین سبب، این منطقه، هر چند جمعیت بسیاری از مسلمانان را در خود جای داده است، اما همواره یکی از ناامن  ترین و بی  ثبات ترین مناطق جهان اسلام شمرده می  شود. ریشه این نا آرامی ها و اختلافات نیز بیشتر مذهبی بوده است؛ جریان های افراطی و تند، به جای استدلال، حکمت و موعظه، به روش های خشونت  بار روی آورده  اند و در این میان، شاید شیعه، مهم ترین قربانی این خشونت  ها باشد. تحقیق حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که در طول چند سدۀ اخیر، تعاملات اهل سنت شبه قاره با شیعیان، در دو حوزۀ سیاست (حکومت) و اندیشه چگونه بوده است و آیا روش برخورد و تعامل تمامی مذاهب و جریان های فکری اهل سنت با شیعیان به یک گونه است؟ از این رو «تاریخ ورود اسلام به شبه قاره» به عنوان مقدمه در نظر گرفته شده است؛ سپس نوع روابط حکومت های مختلف در هند با شیعه و پس از آن، جریان ها و نحله های مختلف مذهبی اهل سنت شبه قاره و تعامل هریک با شیعیان، در حوزه اندیشه و عمل، مورد بررسی قرار گرفته است.

این نوشتار درصدد است تا ضمن بررسی زمینه های تاریخی و فکری جریان داعش با تأمل در خاستگاه های اجتماعی، سیاسی و داخلی آن، به دلایل تقویت کننده منطقه ای و بین المللی آن بپردازد. چارچوب نظری و روش تحلیل پژوهش حاضر، نظریه سازه انگاری قاعده محور و نظریه امنیت جامعه ای باری بوزان می باشد. با استفاده از نظریه سازه انگاری برساخته های هویتی مذهبی شیعه و سنی را در منطقه تبیین نموده و به چگونگی ایجاد ناامنی های واقعی در بر ساخته های ذهنی و غیر واقعی می پردازد. پرسش محوری که این نوشتار درصدد پاسخ به آن می باشد، این است " نقاط تقویت کننده جریان خشونت طلب و پیکاری داعش چیست و چگونه می توان با آنها مقابله نمود؟ " در این نوشتار به بررسی شکل گیری و نحوه تقویت این جریان در چهار سطح ذهنی، ملی، منطقه ای و بین المللی می پردازیم. به لحاظ ذهنی با مدیریت امریکا و اسرائیل در بوجود آوردن هراس های غیر واقعی از جمله شیعه هراسی مواجه هستیم، شاهد حمایت های مالی برخی کشورهای منطقه از جمله عربستان و ترکیه بوده و در سطح بین المللی مراجع قدرت و تصمیم ساز، تعلل و سکوت معنی داری را برای مقابله و نحوه مقابله با این جریان پیشه ساخته اند. و در پایان، راهکارهایی برای مقابله با نقاط تقویت جریان های افراطی خاورمیانه ارائه شده است.