جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باب ورود به مباحث اخلاقی، تثبیت اختیاری‌بودن اعمال بشر است. اما عده‌ای در رویارویی با بعضی از عوامل و رویدادهای جهان، نسبت به اختیاری بودن یا نبودن اعمال انسان رویکردهای مختلفی را اتخاذ کرده‌اند. تامس نیگل فیلسوف اخلاقی است که به دلیل مشاهده تأثیر عوامل خارج از کنترل بشر بر عمل وی، عمل انسان را تحت مداخله عاملی به نام «شانس» می‌داند. او با تمییزدادن چهار نوع شانس منتج، موقعیتی/محیطی، سازنده و علّی، تمام اعمال انسانی را در این اقسام گنجانده و با مختار بودن انسان مقابله می‌کند. در مقابل، بررسی آراء شهید مطهری حول موضوع موردنظر نشان میدهد که هر چند او معنایی متفاوت با نیگل از «شانس» ارائه می‌کند اما در مباحث گوناگون خود مانند قضا و قدر، علیت و ... به تأثیر عواملی که نیگل در شانس محیطی، سازنده و علّی مطرح کرده توجه دارد. علاوه براین، انسان‌شناسی و جهان‌شناسی وی ما را قادر می‌سازد تا نظر وی را در مورد شانس منتج نیز استنباط کنیم. در این مقاله مشخص می‌شود ضمن اینکه هر دو فیلسوف به تأثیر شانس بر عمل انسان اذعان دارند اما شهید مطهری به مدد قرآن، وجدان و علم، با تبیین این موضوع و میزان اختیار انسان، برخلاف نیگل مختاربودن انسان را اثبات می‌کند.

الهیات فیزیکالیستی اصطلاحی است که تا کنون در مورد آن تعریف دقیق و روشنی ارائه نشده است. در قرن بیستم، برخی از اندیشمندانِ الهیات مسیحی نظیر ننسی مورفی و پیتر ون­ ینواگن با پذیرش رویکرد فیزیکالیستی نسبت به انسان سعی کردند که به تحلیل و توجیه باورهای مسیحیان در باب هویت انسان و جاودانگی او بپردازند. این رویکرد امروزه الهیات فیزیکالیستی نامیده می‌شود. بر اساس این رویکرد انسان در همین بدن مادی­اش خلاصه می ­شود و با پذیرش این اصل، تفسیر از مرگ و جاودانگی به راحتی صورت می­ گیرد. در جستار پیش­رو نگارنده بر آن است تا با شیوۀ‌‌‌‌‌‌ تحلیلی- توصیفی به نقد و بررسی جاودانگی در الهیات فیزیکالیستی مسیحی بپردازد و مهمترین استدلال­های طرفداران الهیات فیزیکالیستی‌‌‌‌‌‌ که عبارتند از: امتناع تعامل امر مادی و امر مجرد، ارتباط و تعامل میان شخص و بدن و فیزیکالیسم و آموزه­های مسیحی را به رشته تحریر در آورد. از مهم­ترین دستاوردهای این پژوهش می ­توان به این مطلب اشاره کرد که‌‌‌‌‌‌ فیزیکالیست­ها معتقدند شخصی که زمانی وجود داشته است، برای همیشه باید وجود داشته باشد تا اینکه برای همیشه نابود شود، چرا که مسیحیان نوعأ به اموری اعتقاد دارند که نمی ­توانند آن­ها را به نحو عقلانی توجیه کنند، واقعیت رستاخیز مثالی از این دست است. بنابراین الهیات فیزیکالیستی با تاکید بر قدرت لایزال الهی و معجزه می ­تواند جاودانگی را اثبات کند.

ازنظر تامس نیگل مسؤولیت اخلاقی و شانس اخلاقی دو نوع قضاوت درباره‌ی شأن اخلاقی فاعل‌اند که اولی حاصل چشم‌انداز درونی به خودمان و جهان و مبتنی‌بر اختیار است و دومی حاصل چشم‌انداز خارجی و مبتنی‌بر عوامل خارج از کنترل. او با طرح چهار نوع شانس منتج، محیطی، سازنده و علّی، همه‌ی اعمال انسان را خارج از کنترل او می‌داند. لذا مسؤولیت اخلاقی را به نفع شانس اخلاقی رد می‌کند. مقاله‌ی حاضر بعد از تحلیل رابطه‌ی شانس و مسؤولیت اخلاقی ازنظر نیگل، واکنش دیگر فیلسوفان به دیدگاه او را در قالب سه رهیافت انکار، پذیرش و عدم‌انسجام بیان می‌کند و نتیجه می‌گیرد که نیگل با تمنای اراده‌ی آزادِ مطلق برای بشر از یک سو و پررنگ کردن تأثیر عوامل شانس بر عمل از سوی دیگر، اختیار و مسؤولیت اخلاقی انسان را منکر شده و دیدگاهی غیرقابل‌هضم درمورد انسان ارائه می‌دهد.

فلسفه تامس نیگل، فیلسوف آمریکایی، دربرگیرنده گستره متنوعی از مسائل فلسفی، از فلسفه ذهن تا فلسفه سیاسی است اما رشته پیوند میان تمام این قلمروهای متنوع و متکثر فلسفی در تفکر او، مسأله عینی و ذهنی است. توانایی نگریستن آدمی به مسائل فلسفی از چشم‌اندازهای عینی و ذهنی و تقابل میان این دو نظرگاه، مجموعه‌ای از مسائل فلسفی را پدید می‌آورد که حل و فهم آن‌ها از نظر او، بدون توجه به نگاه عینی و ذهنی ممکن نیست. در این مقاله، من کوشیده‌ام تا شرح و تبیینی از نگاه نیگل به مسأله عینی و ذهنی به دست دهم و معنای عینی‌انگاری نیگلی را روشن کنم. من بر بنیاد دو کتاب نگریستن از هیچ‌کجا و حرف آخر نشان می‌دهم که عینی‌انگاری نیگل چگونه تحول یافته است. بر بنیاد این تحلیل، عینی‌انگاری نیگل دو شکل پیدا می‌کند: عینی‌انگاری بر بنیاد خودی عینی که می‌تواند خویش را از نظرگاه‌های خاص و محدود جدا کند و فهمی جامع‌تر از خود و واقعیت کسب کند و عینی‌انگاری بر بنیاد ساختار ذهن آدمی که محدود به قیود معرفتی خاص در نگریستن به جهان و حتی شک در بنیادهای معرفت خویش است یعنی همان محدودیت ناشی از افکاری که گریز و گزیری از آن‌ها نیست. من سپس به این نکته اشاره خواهم کرد که این دو درک و دریافت از عینی‌انگاری و بیان این دعوی که در برخی از قلمروهای فلسفی می‌بایست از نوع اول و در برخی قلمروهای دیگر از نوع دوم استفاده کرد، در وهله نخست نوعی ناسازگاری را در فلسفه نیگل پدید می‌آورد اما توجه به چهارچوب کلی عینی‌انگاری نیگلی، می‌تواند رافع این ناسازگاری باشد.بود را با اهرم نسخ از میان برداشتند.

نظریه عدالت جان راولز از هر حیث دارای ویژگی های یک نظام جامع مفهومی است و مانند هر نظام مفهومی، دربرگیرنده روشی ویژه است که سرشت و کارکرد آن، تعیین کننده محتوای نظریه اوست. مفاهیم کانونیِ روش شناسیِ نظریه عدالت را می توان در ایده های قراردادگرایی، وضع اولیه، حجاب جهل و تکنیک موازنه تاملی چکیده کرد. چیستی هر یک از این مفاهیم و نسبت آنها با هم و با مفاهیم مهم دیگری که در یک نظریه سیاسی اجتماعی مطرح می شود از جمله مهم ترین پرسش هایی بوده که نظر تحلیلگران نظریه عدالت را به خود جلب کرده است. دوورکین نسبت روش شناسی راولز را با نظریات حق محور، هدف محور و وظیفه محور و نیز دو الگوی طبیعی و سازنده بررسی کرده است. تامس نیگل در عادلانه بودن نتیجه نهایی نظریه ای که از روش خاص راولز حاصل می شود تشکیک کرده و دیوید هال با افسانه ای خواندن روش راولز، امکان تحقق روش مذکور را مورد انتقاد خود قرار داده است.

امروزه ادلۀ استقرایی برای اثبات وجود خدا محبوبیت و نفوذ درخور توجهی پیدا کرده اند. «استدلال از طریق آگاهی» ادلۀ جدید استقرایی برای اثبات خداست که اندیشمندانی نظیر رابرت آدامز و ریچارد سوینبرن آن را مطرح کرده اند. جدیدترین تقریر این استدلال تقریری است که مورلند شرح و بسط داده است. بررسی تقریر مورلند از این استدلال محور مباحث مقالۀ حاضر است. دو بخش نخست مقاله بیان نکاتی مقدماتی است که طبق شیوۀ مورلند مطرح شده اند و در بخش سوم استدلال از طریق آگاهی با تقریر مورلند مطرح شده است. مورلند معتقد است که، برای تبیین مسئلۀ آگاهی، خداباوری بهترین گزینه است. بخش چهارم مقاله، ارائۀ جایگزین ها یا گزینه های رقیب با خداباوری است که برای تبیین آگاهی ارائه شده اند و مورلند آنها را به مثابۀ تبیین های رقیب با خداباوری بررسی و نقد می کند. در پایان، ضمن بررسی استدلال مورلند، کاستی ها و نقدهای این استدلال مطرح شده است. نقد این استدلال و بیان کاستی های آن دربردارندۀ هشداری بر دو نکته است: نخست، تلاش هرچه بیشتر برای پیراستن ادلۀ اثبات خدا از اشکالات احتمالی؛ و دوم غافل نشدن از ادلۀ قیاسیِ اثبات وجود خدا.

نظریه‌های معنای زندگی را در یک تقسیم‌بندی کلان و اجمالی می‌توان به دو دستۀ دیدگاه‌های طبیعت‌گرا و غیرطبیعت‌گرا افراز کرد. یکی از اشکالات همیشگی وارد بر دیدگاه‌های طبیعت‌گرا ناتوانی آنها در حل معضل پوچی است؛ طبیعت‌گرایی خوش‌بینانه عنوان ایده‌ای است که مدعی شده بر مبنای پیشرفت‌های علمی و دستاوردهای فناورانه می‌توان، در عین پای‌بندی به طبیعت‌گرایی، از معضل پوچی رهایی یافت. در این مقاله، با تأکید بر دیدگاه‌های لئو تولستوی و تامس نیگل دربارۀ معضل پوچی، طبیعت‌گرایی خوش‌بینانه، بر مبنای دیدگاه دن ویجرز، با یک صورت‌بندی استدلالی تقریر می‌شود. همچنین، به منظور داوری دربارۀ کارآمدی طبیعت‌گرایی خوش‌بینانه در رهایی یافتن از معضل پوچی، مبانی و پیشفرض‌های معناشناختی، معرفت‌شناختی، و انسان‌شناختی آن از جمله جعل‌گرایی، علم‌گرایی و فیزیکالیسم مورد بررسی و واکاوی قرار می‌گیرد و نشان داده می‌شود که این دیدگاه، بر خلاف ادعای مطرح‌شده از سوی ویجرز، قابلیت حل معضل پوچی را ندارد، بلکه مؤیدی بر ناتوانی طبیعت‌گرایی در حل معضل پوچی است.

برخی از شارحان کتاب مقدس همچون پیتر کریفت مسئلۀ محوری کتاب جامعه را معناداری و پوچی زندگی قلمداد کرده‌اند. این مقاله با روشی تحلیلی معلوم می‌دارد که معنای معنای زندگی در کتاب جامعه «هدفِ» رسیدن به بالاترین خیر است. اموری همچون حکمت، لذت، ثروت و قدرت، اخلاق و دینداری نزد عده‌ای بالاترین خیر قلمداد می‌شوند که زندگی را معنادار می‌سازند، اما کتاب جامعه معلوم می‌کند که این امور به تنهایی نمی‌توانند به زندگی انسان معنا ببخشند و زندگی بدون حضور خداوند پوچ است. بالاترین خیر حقیقی خداوند و ارتباط عاشقانه با اوست. انسان با کاربست عقل خود و آگاهی از پوچی دنیامحوری به سکوت می‌گراید و آنگاه با قلب خود و شنیدن صدای پروردگار ایمان حقیقی می‌آورد و در نهایت در پیوند عاشقانه با خداوند به عنوان بالاترین خیر زندگی را معنادار می‌یابد. مسئلۀ این مقاله به‌رغم اهمیت در مقالات فارسی مورد بررسی قرار نگرفته است.

الحاد جدید وصف جریانی است که در دهۀ نخست قرن حاضر، با انتشار سلسله‌ای از کتاب‌های پرفروش و در واکنش به حملات تروریستی برخی افراطیون دینی، به عرصۀ افکار عمومی آمد. این جریان هرچند ریشه در گذشته دارد و مبانی و مفروضات آن همان مبانی و مفروضات ملحدان گذشته است، با اتخاذ رویکردی بسیار خصمانه، به جریانی توفنده و جدید علیه دین و دین‌داران تبدیل شد. سخنگویان، و به اصطلاح پرچمداران آن عبارت‌اند از داکینز، دنت، هریس، و هیچنز. برخی از این ملحدان پیش‌تر به عنوان یک طرح کلان دست به عمومی و همه‌فهم کردن علومی چون زیست‌شناسی، به ویژه نظریۀ فرگشت و انتخاب طبیعی، زده بودند و اینک از آن جهت حمله به باورهای دینی استفاده می‌کنند. آنها در نقد خود به جای تکیه بر استدلال یا نقد دلایل و براهین مؤمنان، رویدادهای تاریخی و نیز رفتار و کردار برخی گروه‌های تندرو دینی، به ویژه اسلامی، را معیار داوری خود دربارۀ دین و خداباوری می‌دانند. همچنین ملحدان جدید بدون آن که مبانی و تکیه‌گاه‌های خود را اثبات کنند، با تکیه بر آنها چنین وانمود می‌کنند که باورهای دینی اموری فرگشتی است و در نتیجه می‌توان با توجه به این نظریه و نیز با تکیه بر جهان‌بینی طبیعت‌گرایانه آن باورها را تبیین تجربی و طبیعی کرد. در این مقاله با توجه به دیدگاه‌های منتقدان آنها، اعم از خداباور و الهی‌دان و خداناباور، نشان داده‌ایم که اولاً طبیعت‌گرایی آن ‌گونه که این ملحدان از آن می‌گویند و بر آن تکیه می‌کنند، یک نظریۀ علمی نیست، بلکه در واقع نوعی جهان‌بینی و نگرشی مابعدالطبیعی است. ثانیاً ملحدان در همین موضع مرتکب خطای آشکاری می‌شوند و آن خلط معانی گوناگون طبیعت‌گرایی است. ثالثاً بر خلاف نظر آنها میان علم و دین تعارضی نیست، بلکه اگر تعارضی هست به قول پلنتینگا میان طبیعت‌گرایی و علم است.