جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علی­رغم تلاش­های علمی صورت‌گرفته در موضوع فناء فی­الله و بقاء بالله، تعیین تحفۀ ارزشمند منزل فنا و رهاورد آن و پاسخ­گویی به تناقض ادراک سالک در حال فناء ذاتی! همچنان در هاله­ای از ابهام است. این مقاله مدعی است رهاورد این منزل، همان جان سالک است که معرفتی نوین از ادراک تام وحدت با حق، با آن آمیخته و ممزوج شده است. عارف در منازل متعدد فنا پله­پله به فنای خویش و ماسوی­الله در افعال، صفات و ذاتِ حق معرفت حضوری می­یابد و حقیقت، بی­واسطۀ حد و رسم و مفاهیم، بنا به وسعت ظرف انسان نزد او جلوه­گر خواهد شد. بنابر قرائت صحیح از فنا و دستاوردهای آن، تناقض ابتدایی رخت برمی­بندد، زیرا اساس این پارادوکس ظاهری یا بر نفی محملِ علم است و یا بر خلوّ آن از معارف در حال فناء ذاتی. وقتی جان بدون هلاکت و تغییر باقی است می­تواند ظرف علم نامحدود الاهی واقع گردد و جان هیچ­گاه از هرگونه معرفتی خالی نخواهد بود.

«راه» از مفاهیم موردتوجه قرآن کریم است که با واژگان گوناگونی مانند «سبیل»، «طریق» و «صراط» در آیات آمده است. در زبان فارسی همه این واژگان به معنای راه‌اند، اما در قرآن کریم و نوشته‌های مفسران صوفی شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. از آنجا که به مفهوم صراط در مقاله‌ای مستقل پرداخته‌ایم، در پژوهش حاضر به مفهوم «سبیل» و «طریق» و برخی مفاهیم کم کاربردتر از راه در آیات قرآن پرداخته شده است. مسأله پژوهش حاضر یافتن مفهوم راه و وجوه معنایی دو واژه مذکور و مصادیق آنها در آیات قرآن و تفسیر و تأویل آنها از تفاسیر عرفانی پنج عارف پیش از ابن عربی در بحثی تبیینی - تطبیقی است. نتایج حاصل از پژوهش حاضر با تبیین و مقایسه این مفاهیم از دیدگاه تفاسیر عرفانی یاد شده؛ اشتراکات و تفاوتهای آنها و مصادیق شان را منکشف می‌سازد.

مفهوم ولایت در عرفان نظری جایگاه مهم و محوری دارد زیرا مساله ولایت و نبوت یکی از موضوعاتی است که از دوران اولیه تصوف مورد توجه صوفیان و عارفان بزرگ بوده است نخستین بار مفهوم ولایت در قرن دو و سوم هجری توسط حکیم ترمذی مطرح شده و در قرن هفتم توسط ابن عربی بسط و شرح بیشتری یافته است به عقیده ابن عربی ولایت بر نبوت برتری و ارجحیت دارد ازین جهت که در ولایت رو سوی خداوند است ولی در نبوت رو سوی خلق خدا است . فضایل ولایت کسبی و در نتیجه ی تلاش و ریاضت فرد به دست می اید اما مقام نبوت وهبی و اعطایی از جانب خداوند است

مسأله وجود به عنوان اساسی‌ترین مسأله در فلسفه به شمار می‌رود. بحث از حقیقت وجود به عنوان مبنایی‌ترین مسأله در فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی و نقطه اشتراک و افتراق این دو علم همواره اهمیت داشته است. درک اینکه چه اشتراکات و افتراقاتی در مواجهه با حقیقت وجود در عرفان ابن‌عربی و حکمت متعالیه صدرالمتألهین وجود دارد ضروری و تعیین کننده نگرش هستی‌شناسی این دو محسوب می‌گردد. ابن‌عربی به عنوان مدوّن عرفان نظری در تفکر اسلامی حقیقت وجود را به عنوان موضوع محوری این علم در نظر می‌گیرد و به نظر او باقی، تجلیات، شئون، اطوار و ظهور این حقیقت هستند. در عالم وجود، جز وجودِ حق، موجود نیست. وجود، حقیقت واحدی است و این حقیقت تعددی ندارد. وجودی که ادراک می‌گردد حقیقت وجود نیست و وجود حق، همان وجود خداوند است. همه این کثرات از آن وجود حقیقی ظهور یافته است. حقیقت وجود از آن خداوند است و حقیقت وجود درک نمی‌شود زیرا حق، عین آن است. در اندیشه ابن‌عربی حقیقت وجود از سنخ مفهوم نیست و حتی مفهوم هم از مظاهر آن است. در عرفان ابن‌عربی تشکیک در حقیقت‌وجود جایگاهی ندارد. در اندیشه نهایی صدرالمتألهین نیز حق، چیزی خود حقیقت وجود نیست. حقیقت وجود عین ذات معبود است. این حقیقت دارای سبب نیست نه در تصور و نه در تحقق؛ نه حد دارد و نه رسم چرا که اعرف از او وجود ندارد. جنس و فصل و فاعل و غایت و مظهر ندارد. وجود لابشرط قسمی که انبساط بر ماهیات دارد ظل حقیقت وجود است و البته حقیقت وجود در ذهن حصول نمی‌یابد. صدرالمتألهین از ابن‌عربی نیز گذر می‌کند و از عنوان وجود برای حقیقت وجود استفاده نکرده و از حقیقت، حق، هویت و ذات برای این حقیقت استفاده می‌کند که دلیل آن صرف نظر کردن از هر گونه تعین و حتی تعین وجود برای حقیقت وجود است. ادله سه‌گانه وحدت حقیقت وجود در اندیشه صدرالمتألهین متفاوت با عرفان ابن‌عربی بوده و فصل تازه‌ای در نگرش به حقیقت وجود می‌گشاید.

حرکت یکی از مقولات مهم در فلسفه،کلام و عرفان اسلامی است. این جایگاه در عرفان با موضوع آفرینش و در نسبت مستقیم با تجلی حق قرار دارد. در عرفان‌کیهانی، مفهوم «حرکت» جایگاهی محوری در آفرینندگی و موجدیّت حق، تبیین مراتب هستی و توضیح وجه نموداری عالم دارد که بر مجازی و بی‌اعتباری بودن جهان مادی تأکید می‌کند. با توجه به وام‌گیری‌های بسیار عرفان کیهانی از عرفان إبن‌عربی در مقولة حرکت و تبیین آن، این مقاله با بررسی حرکت در عرفان کیهانی، نحوة این وام‌گیری و میزان کامیابی آن را با روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی کرده است. اگرچه عرفان کیهانی در تبیین مفهوم حرکت بسیار متأثر از عرفان إبن‌عربی است، اما در بهره‌برداری از آن و ترسیم چارچوبی دقیق و روشن ناکام مانده است. نبود انسجام در تبیین جهان‌شناختی و روش‌شناختی، کاستی در نسبت مقولة حرکت با عشق و تشتّت در تبیین آن؛ هم‌چنین، ابهام در تبیین مرتبه غایی صعود انسان از جملة این ناکامی‌هاست که مقولة حرکت در عرفان کیهانی را با ابهامات و نواقص بسیار همراه کرده است. کاستی‌های محتوایی و روشی متعدد این جریان سبب‌شده تا هیچ‌گاه قوّت و قدرت لازم برای هم‌جواری با دیگر اندیشه‌های‌عرفانی را کسب نکند.

مقاله حاضر پس از بیان اجمالی وحی در لغت و اصطلاح و اشاره به مفهوم تجلی در نگاه ابن­عربی، به ماهیت وحی در نگاه وی می­پردازد. وحی در نگاه او هرچند در مرحله­ای خالی از هرگونه لفظی است، لکن وحی رسالی در مراتب تنزیل، ابتدا در قالب تجرد مثالی در قلب نبی با افهامی فرازمانی قرار می­گیرد، و سپس در قالب الفاظ مادی توسط آن نبی در می آید تا بتواند به انذار خلق بپردازد. در نگاه وی از نشانه­های واضح وحی، همراه نبودن با مقدماتی چون تفکر است. این نزول وحی همراه با تبیین اقسام وحی توسط ابن­عربی، نشان از تفاوتی اساسی میان وحی رسالی و الهام در آن است که اوّلاً وحی رسالی همراه با رویت فرشته وحی است و مامور به تبلیغ عینِ آنچه دریافت می­کند، برخلاف الهام؛ ثانیاً هرچند برخی از اقسام وحی مانند وحی مبشرات در رویا نیز اتفاق می­افتد، لکن وحی رسالی ماهیتی غیر رویائی دارد؛ ثالثاً وحی رسالی چون مختص انبیا است، پس از ختم نبوت، منقطع شده است بر خلاف الهام؛ لذا هیچ یک از اولیاء نمی­توانند بر خلاف شرع نبیّ خاتم، عمل نماید.

بحث پیرامون تجربه دینی از مسائل مورد توجه در دین پژوهی نوین میباشد. تجربه عرفانی به عنوان نوعی از انواع تجربه دینی؛ مفهومی است که از فضای فکری مغرب زمین برخاسته است امّا از جنبه مصداق، عده کثیری از مسلمانان از دیرباز تجربیات عارفانه و زندگی زاهدانه را از سر گذارنده و برخی به درجات والای عرفان نائل آمده‌اند و فلاسفه و عرفای مسلمان نیز در علم عرفان نظری، عرفان عملی و فلسفه عرفان در این زمینه به بحث و مداقّه پرداخته‌اند. اگر چه «کشف و شهود عارفانه» در فرهنگ اسلامی کاملا مترادف با مفهوم «تجربه عرفانی» نزد ویلیام جیمز نیست و مفهومی عمیق‌تر و گسترده‌تر است؛ با این حال می‌توان در مقایسه با مفهوم تجربه عرفانی نزد جیمز؛ آن را معادلی دقیق‌تر و حکایتی واضح‌تر از مصادیقش دانست. به جهت ضرورت بحث و اقبال عمومی در میان مردمان معاصر به سمت معنویات، تبلیغ دین از بعد عرفانی اهمیت خاصی در میان دینداران یافته است. از این رو در این پایان‌نامه به بررسی ماهیت و آثار تجربه عرفانی نزد فلاسفه مشائی با تاکید بر مطالعه نظریات ابن‌سینا و عرفای مکتب ابن‌عربی با تاکید بر آرای قیصری و فلاسفه دین با تکیه بر دیدگاه ویلیام جیمز پرداخته شده است. نظرات این اندیشمندان درباره آثار و نتایج عرفانی بر عارف مطالعه شده و به صورت مبسوط، مقایسه آرای آنان را مورد نظر قرار داده‌ایم. آنچه در پژوهش حاضر محل نظر این است که آیا نظریات این اندیشمندان با وجود وجوه مفارقت دارای مشابهت‌هایی نیز می‌باشد و شباهت‌ها و تفاوت‌های نظرات آنان چیست؟ برای پاسخ به این پرسش به بررسی تحلیلی مهم‌‌ترین آثار به جا مانده از این متفکّران پرداخته‌ایم تا به تصویری روشنی از چارچوب فکری آنان در مساله تجربه عرفانی دست یابیم.

روایت قربانی کردنِ فرزند بدست پیامبر خدا وبیان آن در کُتب مقدس، مجوزی برای تفکرِ انسان در امر الهی و فعلِ پیامبر خدا است لذا متفکران زیادی با رویکردهای مختلف در این زمینه، اظهارنظر کرده‌اند. آیا ابراهیم خلیل الله با این اقدام، اخلاقیات را زیر پا گذاشته؟ و آیا خداوند حکیم، امر به فعل قبیح و غیر اخلاقی می کند؟! یا تعارض مذکور، ظاهری است؟ این پژوهش درصدد است تا با توجه به تبیین رابطۀ ایمان و اخلاق، در بسترِ مباحث انسان شناسی دینی، با محوریت بحث « انسان کامل» از منظر ابن عربی به عنوان مبدع نظریه انسان کامل در قرن ششم، و علامه طباطبایی(ره) به عنوان فیلسوف، عارف، و مفسر بزرگ معاصر، تعارض ظاهری مذکور را تحلیل و رفع نماید. ابن عربی دو بیان متفاوت در دو فصِ مختلف از فصوص الحکم در مورد چهره و جایگاه ابراهیم (ع) ارائه می‌دهد: در فصِ ابراهیمیه از مقام خلیل اللهی و جایگاه ابراهیم در عالَم سخن می‌گوید، امّا درفصِ اسحاقیه ضمن اینکه ابراهیم(ع) را مصداق انسان کامل می‌داند، قائل به مراتب کمال نیز می‌باشد و پیامبر خاتم(ص) را اکمل می‌داند زیرا معتقد است که ابراهیم(ع) دچار خطا شده و به جای به تاویل بردن خواب خود، مترصّد اجرای آن در خارج بوده است، حال آنکه مضمون ظاهری خواب، مراد حقیقی حضرت حق نبوده است. علامه طباطبایی(ره) نیز ایمان، اخلاق و انسان کامل را ذو مراتب دانسته، طی الزام به مبانی هستی شناسانه و انسان شناسانه، در ضمن مباحث خداشناسی و ذیل مباحثِ شفاعت، به تفاوت اراده تکوینی و تشریعی خداوند پرداخته، معتقد است که خداوند هرگز به فعل قبیح امر نمی‌کند و آنچه خواست خداوند باشد در عالم واقع حتما اتفاق می‌افتد حال آن که فی الواقع ما شاهد ذبح فرزند نیستیم. امر به قربانی کردنِ فرزند، مراد حقیقی و تکوینی حق تعالی نبوده بلکه آزمونی برای نشان دادنِ اوج توحید و بندگی ابراهیم(ع)، به خودش و عالمیان و پیش نیازی برای نیل به مقام خلّت و امامت بوده است.

در منابع دینی ما از قرآن تا مأثورات ائمه (ع)، درباره مقام خلیفةاللهی مطالبی وجود دارد. در عرفان اسلامی نخستین بار ابن‌عربی، عارف قرن ششم هجری، اصطلاح «انسان کامل» را به کار برد و خلیفةاللهی را به انسان کامل نسبت داد. حال پرسش این است که: آیا انسان کامل ابن‌عربی، همان خلیفةالله است که در قرآن و منابع روایی به آن اشاره شده است یا نه؟ پاسخ این پرسش به تتبعی گسترده در تمام متون روایی نیاز دارد. پژوهش حاضر در صدد است ابتدا آموزه انسان کامل از منظر ابن‌عربی را بکاود و سپس با تکیه بر مأثورات امام سجاد (ع)، مقام خلیفةاللهی را از منظر ایشان بررسی کند. در فرجام به این نتیجه رسیدیم که انسان کامل مد نظر ابن‌عربی در برخی از ویژگی‌ها با خلیفةاللهی که امام سجاد (ع) بیان کرده است، شباهت دارد ولی در برخی دیگر با آن متفاوت است.

انسان و مسائل مربوط به آن همواره معرکه آراي متفکران بوده است. تعريف انسان يکي از مسائلي است که انديشمندان مختلف به فراخور انديشه و فهم خود، بدان پرداخته‌اند. اين نوشتار به روش تحليلي ـ توصيفي کنکاشي است درباره تعريف انسان در ساختار انسان‌شناسي عرفاني از نگاه دو انديشمند بزرگ و تأثيرگذار جهان اسلام و مسيحيت؛ يعني ابن‌عربي و آگوستين. تعريف اين دو انديشمند از انسان، بسيار ويژه و متفاوت است. ابن‌عربي تعريف افلاطون از انسان را نادرست مي‌داند. تعريف او از انسان بر پايه انديشه «خدا» و «شناخت حق‌تعالي» استوار است. آگوستين چند تعريف از انسان ارائه مي‌کند که در يکي از آنها با تعريف افلاطون هماهنگ است؛ اما تعريف ديگر او نيز ناظر به انديشه خداست که در اينجا به ‌گونه‌اي با ابن‌عربي هماهنگ است. بااين‌حال تعريف اين دو از انسان، در ساختار انسان‌شناختي عرفاني خاص خود، تفاوت‌هاي بنياديني با يکديگر دارند.