جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید افعالی یکی از مهم ترین مسائل مربوط به حوزه افعال الهی است که همواره محل اختلاف نظر بوده است . عرفاء ، اشاعره و امامیه از طرفداران این ایده و معتزله و قدریه از مخالفان آن بوده اند .در این تحقیق ، موضوع مذکور در آثار دو تن از متفکران بزرگ ، یعنی ابن عربی به عنوان مهم ترین عارف جهان اسلام و امام محمد غزالی به عنوان یکی از مشهور ترین متکلمان اشعری و طرفداران عرفان ، مورد بررسی قرار گرفته است .نگارنده پس از بررسی آثار این بزرگان به این نتیجه رسید که هر دوی آنها وجود اثر و فاعلیت را در کلیه مخلوقات نفی می کنند ؛ جدای از این مشابهت ، ابن عربی ابتدا وجود کثرات و سپس فاعلیت و تاثیر را از آنها نفی می کند ، اما غزالی تنها به انکار فاعلیت و اثر از آنان اکتفا نموده است . از این رو آنها تعاریف مختلفی از توحید افعالی ارائه می کنند .در فصل اول ، سعی بر بازگویی مسائل کلی ، تعاریف مختلف و دیدگاه های گوناگون متفکران در باب توحید افعالی است ؛ در فصل دوم مبانی این موضوع از دیدگاه این دو متفکر مورد بررسی قرار می گیرد . غزالی مانند سایر اشاعره تنها اطلاق قدرت ، علم و اراده الهی را به عنوان مبانی توحید افعالی می پذیرد . ابن عربی نیز این مبانی را می پذیرد اما مهم ترین اصول فکری وی ، « وحدت وجود » و « حاکمیت اسماء الهی » ، است که البته غزالی این اصول را نمی پذیرد ؛ زیرا او وجود کثرات را نفی نمی کند و معتقد به وحدت وجود ابن عربی نیست . از سوی دیگر غزالی قائل به حاکمیت « عادت الله » است و نه « اسماء الله » . در فصل سوم ، دلائل مختلف ارائه شده توسط آنها و ارزش هر یک از این ادله برای اثبات موضوع ، مورد بررسی قرار می گیرد ؛ نهایتا در فصل چهارم به مهم ترین آثار کلامی ، فلسفی ، منطقی ، اخلاقی و اجتماعی بحث توحید افعالی از دیدگاه ابن عربی و غزالی پرداخته می شود.

ابن عربی اندیشة رسمی فیلسوفان معاصر خود، یعنی عارضی بودن تعلق نفس به بدن را رد کرده است؛ ایشان این نظریه را که نفس در ذات خود احتیاجی به بدن نداشته و قابل انفکاک از آن است را نمی پذیرد. وی برای اثبات تعلق ذاتی نفس به بدن، به عنصر شهود و آموزه های شریعت، تمسک جسته است. وی همچنین از مسئله «برزخیت کون جامع» و قاعده آفرینش انسان بر صورت الهی و غیر آن بهره می برد. این مقاله با رویکرد تحلیلی و اسنادی به موضوع تعلق ذاتی نفس به بدن از نگاه ابن عربی می پردازد.

در این رساله موضوع تساهل و تسامح در عرفان و کلام اسلامی را با روش کتابخانه ای مورد پژوهش قرار دادم.با توجه به اینکه تساهل و تسامح، کلام و عرفان نزد مکاتب و در دوره های مختلف دارای معانی متفاوتی است قبل از هرچیز و در فصل اول این واژه ها را به طور مختصر و کلی بررسی نمودیم تا مقصوداین پژوهش از میان مفاهیم و برداشت های مختلف روشن تر بیان گردد. از میانمتکلمان مسلمان خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان نماینده و برجسته ترین متکلم اسلامی و در عرفان، محی الدین ابن العربی به عنوان موسس عرفان نظری را انتخاب نمودم.در فصل دوم، تساهل و تسامح را در کلام خواجه از دو بعد (منش و بینش) مورد پژوهش قرار دادیم و با استناد به آثار خواجه و بررسی منابع موجود، این نتیجه بدست آمد که متکلم به التزام ماهیت علم کلام ، بینشی تساهلمندانه خواهد داشت و به سبب پایبندی به آموزه های دینی، توحیدی و اسلامی تساهلمندانه عمل خواهد کرد. که با کاوش در زندگی در زندگی و منش خواجه ما تأییـد گردیـد و همین امر یعنی رابطه ی میان علم و عمل، بینش و منش سبب ماندگاری شخصیت و اندیشه ی ایشان گردیده است.در فصل سوم، در حوزه ی عرفان، تساهل و تساهل را در بزرگترین نماینده ی عرفان نظری ( محی الدین ابن العربی) تحقیق نمودم. و به استناد اصول فکری و مبانی نظری و آثار و نوشته های محققین برجسته دریافتم که عارف بلندمرتبه ابن العربی به سبب وسعت فکر و بلندای نظر، منشی مداراگرانه دارد و دیگران را به تأسی از روش خویش و مدارای با مخالفین توصیه می نمایند.در پایان با مقایسه تساهل و تسامح کلامی و عرفانی، این نتیجه بدست آمد که منش تساهلمندانه با بینش تساهل گرایانه سنخیت دارد.هدف ما از این پژوهش، بررسی موضوع نسبتاً جدید تساهل و تسامح در تاریخ اندیشه ی اسلامی بود و این که دریابیم که:1-

حجاب از جمله مفاهیم معنا دار عرفانی است و عبارت از نقش پذیری صورت های کونی و وجودی در قلب، که مانع از قبول تجلی حق تعالی و یا حقایق می باشند. حجاب های مورد در نظر در این تحقیق انواع مختلفی دارند اما در یک تقسیم بندی کلی حجاب ها بر دو نوع هستند: حجاب های نورانی و حجاب های ظلمانیواژه حجاب نورانی که در تعبیرات عرفانی مشاهده می شود، عبارت است از هر مرحله از مراحل سیر و سلوک روحانی که توقف سالک در آن، مانع از صعود به مراحل بالا باشد؛ در واقع هر نوع توجه استقلالی به عوامل رشد و تکامل معنوی، حجاب نورانی نامیده می شود.تجلی و ظهور نور مطلق الهی به دلیل شدت و قوت، بدون گذر از حجاب ها امکان ندارد، و علاوه موجودات نیز به دلیل ضعف و ناتوانی بدون واسطه یا واسطه ها توان درک نور مطلق را ندارند، و از این روست که باید از کانال وجودی اسماء و صفات، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) او را نظاره کرد و از همین جهت است که می توان بر آنها حجاب را اطلاق کرد بدون اینکه معنای منفی یاد شده در اینجا لحاظ شود.حجاب های ظلمانی مصداق "الظلم ظلمات یوم القیامه" بوده که همان طور که کثرت حجاب از وحدت است و عوالم ظلمانی حجاب از عالم نور و قدس است، این حجاب ها نیز انسان را محدود به مادیات و محسوسات نموده و از توجه به ملکوت عالم غافل می سازند.تحقیق کنونی مشتمل بر 4 فصل مرتبط می باشد. در فصل اول کلیات تحقیق تبیین شده است و در فصل دوم تاریخجه زندگان محی الدین عربی و در فصل سوم انواع حجب و در فصل چهارم که فصل عمده ی این تحقیق می باشد انواع حجب که محی الدین عربی در کتاب حجب خود بیان داشته مورد بررسی قرار گرفته است. در این تحقیق سعی بر این شده است تا کتاب حجب محی الدین عربی ترجمه و چهار چوب تحقیق قرار گیرد.

دین اسلام بر توحید حق تعالی تاکید می کند و از آن جا که متفکران مسلمان غالباً انسان را خلیفه خدا می دانند که مجلای صفات الهی و دارای صورت الهی است و از طرفی حقیقت انسان را « نفس ناطقه» می دانند، بنابر این نفس انسـانی –گرچه قوای متعدد دارد- همانند حق تعالی دارای وحدت است. البته از این توحید نفس تفاسیرمتعددی که مبتنی بر مبنای فکری خاص هر متفکری است ارائه شده است. ابن عربی معتقد است چنان که حق تعالی واحدی است که در کثرات تجلی یافته است و کثرت ها نمایشگر وحدت اویند،نفس انسانی نیز واحدی است که در قوای مختلف که بمنزله اسباب و آلات او هستند تجلی کرده است. ملاصدرا رابطه نفس با قوا و افعالش را مانند مساله توحید افعالی می داند. از نظر وی نفس انسانی، تمام قوای حسی، وهمی، خیالی و عقلی است و هر که عارف به حقیقت وجود و اطوار آن باشد، این مطلب دقیق را خواهد فهمید.

چگونگی تأثیر عوامل غیر معرفتی بر معرفت از مباحث مهم معرفت‌شناسی به شمار می رود. این پرسش از مسایل ریشه‌دار در تفکر بشری است که بسیاری از متفکران با دیدگاه‌های مختلف را به خود مشغول داشته است، چه آنانی که واجد اندیشه دینی بوده و چه آنانی که نبوده‌اند؛ اما کسی که برای نخستین بار و به گونه‌ای نظام‌مند به این موضوع پرداخته ویلیام جیمز فیلسوف و روان‌شناس آمریکایی بوده است، وی در مقاله مشهور "اراده معطوف به باور" این‌چنین نیست که باورهای ما صرفاً پشتوانه استدلالی داشته باشند بلکه عوامل غیر معرفتی و دیگر ساحت‌های وجودی ما در شکل‌گیری باورهای و ساحت عقلانی ما تأثیرات بسیار دارند. عواملی مانند علایق، احساسات، بیم‌ها، امیدها، عشق و نفرت و...از مهم‌ترین عوامل غیر معرفتی تأثیرگذار بر انسانکه آثار وضعی آن فصل مشترک ادیان گوناگون می‌باشد مسأله گناه است. این تأثیرات گاه به شکل وجودی مانند دوری از خداوند، از دست دادن حیات اخروی، زوال اراده و ... و گاه به صورت تأثیرات عاطفی مانند ایجاد حسد و غرور رخ می نمایند. مهم‌ترین تأثیر گناه بر انسان تأثیر معرفتی آن است مانند مخدوش شدن معرفت انسان نسبت به وجود خداوند، از دست دادن باور خاص مانند باور به خیر و شر از این قبیل می‌باشد. در اسلام نیز متفکران بسیاری با دیدگاه‌های مختلف به این مسأله پرداخته‌اند که از آن میان می‌توان به ابن عربی اشاره کرد. وی ضمن پذیرش قوای حسی و عقلانی، قلب انسان را بالاترین ابزار معرفت دانسته و معتقد است محل معرفت حقیقی قلب بوده و معارف الهی که توسط دیگر قوای ادراکی قابل‌شناسایی به واسطه قلب قابل کسب است مشروط بر اینکه شخص با اجتناب از گناه که اصلی‌ترین عامل ایجاد تیرگی و زنگار در قلب است خود را در مسیر کسب معارف ربانی قرار دهد.

آنچه که در این پژوهش مورد نظر است ، بررسی و تبیین دیدگاه " ابن عربی " و " ملاصدرا " پیرامون امکان ، میزان و چگونگی تأثیر " تهذیب نفس " بر حصول انواع معارف حسی ، عقلی و شهودی ؛ یعنی ، مطلق آگاهی و شناخت می باشد . برای تبیین دیدگاه دو دانشمند مورد نظر ، ابتدا آثار هریک از ایشان مورد مطالعه قرار گرفت و دیدگاه های معرفت شناسانه ایشان جمع آوری گشت . از مطالعات و بررسی مباحث معرفت شناسانه ایشان در باره حیثیّت معرفتی " تهذیب نفس " این نکات به دست آمد : 1– ابن عربی و ملاصدرا با وجود قائل بودن به تنوع معارف ، پیرامون تأثیر تهذیب نفس بر حصول انواع معرفت ، به تبیین و تفصیل اهمیت و کارکرد معرفتی « تهذیب نفس » در ارتباط با تحصیل معرفت شهودی پرداخته اند و در بیانات ایشان پیرامون تأثیر تهذیب نفس بر حصول معارف حسی و عقلی مطلب مستقل و روشن وجود ندارد . 2 - ابن عربی و ملاصدرا با آنکه در لزوم و ضرورت " تهذیب نفس " برای حصول معرفت شهودی اتفاق نظر دارند اما در زمینه تبیین میزان و چگونگی تأثیر مورد نظر متفاوت از هم عمل می نمایند به این ترتیب که ابن عربی ، طریق اصلی کسب معرفت شهودی را ورود تجلیّات الهی در قلب مهذّب و مطهّر معرفی می نماید ؛ یعنی ، تهذیب و تطهیر نفس و قلب انسانی را عامل اصلی و منحصر معرفی می نماید اما ملاصدرا بحث حصول معرفت شهودی را در یک نظام فکری منسجم که در آن جهان شناسی ، انسان شناسی و معرفت شناسی در ارتباط و موازات هم هستند طرح می نماید به این ترتیب که حصول معرفت شهودی موکول به حصول مراحل و مراتبی توسط انسان در درون خویش و در ارتباط با هستی می باشد که برخی از این مراحل ، حیثیّت سلبی دارند که از آن ها به تهذیب نفس از رذایل اخلاقی و پلیدی های مادی ، تعبیر می شود و برخی از آن ها حیثیّت ایجابی دارند که به آن ها تحلیّه نفس به فضایل اخلاقی و صور علمی ، گویند . بنابراین در اندیشه ملاصدرا تهذیب نفس در عین لزوم و ضرورتش برای حصول معرفت شهودی در جایگاه علت ناقصه قرار دارد نه علت تامّه.