جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظام هستی شناسانه‌ ملاصدرا از عرفان ابن­ عربی و پیروان او بهره بسیاری برد و مکتبی فلسفی را رقم زد که بسیاری از نظریات عرفانی در آن تلقی به قبول شد. یکی از این آموزه‌ها صقع ربوبی است. ملاصدرا به صورت روش‌مند و برهانی به تبیین صقع ربوبی پرداخت. او با تبیین مقام ذات یا احدیت و تمایز بخشیدن آن از مقام واحدیت یا عالم اله، بخش دوم را صقع ربوبی دانست. از نظر وی، احدیت، همان حقیقت مطلق وجود و مقام وجود محض و حضرت غیب الغیوبی است که هیچ اسم و رسمی ندارد ولی منشأ تمام اسماء و صفات است. این نظر او با اکثر عرفا که احدیت را اولین تعین حق می‌دانند در تعارض است. از نظر بیشتر عرفا، صقع ربوبی شامل احدیت و واحدیت به عنوان تعین اول و ثانی است ولی ملاصدرا، تنها واحدیت را در صقع ربوبی قرار می‌دهد و احدیت را همان مقام ذات می‌داند. او همچون عرفا، کثرت اسماء و صفات الهی را در واحدیت می‌داند. اسماء و صفات در صقع ربوبی، اولین تجلیات حق تعالی هستند که به صورت معانی و اضافات معقول از حق تعالی متجلی می‌شوند. علاوه بر اسماء و صفات، اعیان ثابته از لوازم اسماء و صفات الهی و در صقع ربوبی هستند. ملاصدرا عقول و مفارقات را نیز جزو عالم اله و صقع ربوبی می‌داند. از خصوصیات صقع ربوبی آن است که حقایق موجود در صقع ربوبی به وجود حق موجود و به وجود او واجب هستند و واسطه میان خلق و خالق به شمار می‌روند. با تبیین صقع ربوبی، برخی مسائل فلسفی توسط ملاصدرا، تفسیرهای جدیدی می‌یابند. از جمله آنکه: 1. تجلیات موجود در صقع ربوبی، معانی و اضافات معقول ذات و تجلیات علمی حق هستند. تجلیات موجود در صقع ربوبی، در مقابل تجلیات وجودی حق تعالی هستند که عالم ممکنات را تشکیل می‌دهند. 2. صور موجود در صقع ربوبی یا اعیان ثابت، علم الهی به مخلوقات پیش از خلقت آنها هستند. 3با صقع ربوبی که معانی کثیر موجود به وجود ذات هستند و واسطه شدن آنها میان ذات و ممکنات، ربط واحد به کثیر قابل تبیین است. 4. با قرار گرفتن عالم عقل در صقع ربوبی، تنها عالم مثال و ماده جزو ممکنات هستند و به این ترتیب ملاصدرا به حدوث همه ممکنات حکم می‌کند. 5. علم خداوند به موجودات مختار در صقع ربوبی با قید اختیار صورت گرفته است و تبیین گر افعال اختیاری انسان است و مباحث دیگری از این دست.

ولایت قیام بنده به پرودگار است هنگامی که از خود فانی شود و آن به تولیت حضرت حق تعالی نسبت به او است تا او را به نهایت مقام قرب و تمکین برساند. خاتم ولایت کسی است که با او صلاح دنیا و آخرت به نهایت کمال می‌رسد و نظام عالم با مرگ او مختل می‌شود. سخنان ابن‌عربی در باب خاتم ولایت مضطرب و مبهم است. او گاهی با صراحت حضرت عیسی (ع) را خاتم ولایت مطلقه می‌نامد و گاه از حضرت علی (ع) چنان تعریف می‌کند که گویا این عنوان را برای آن حضرت می‌شمارد. خاتم ولایت محمدیه را گاهی حضرت مهدی (عج) معرفی می‌کند و گاهی به‌صراحت آن را شخصی غیر از آن حضرت می‌داند. او گاهی حتی خود را نیز خاتم ولایت می‌شمارد. در حالی که نظرات ابن‌عربی درباره خاتم ولایت ابهام دارد، حضرت امام خمینی، با قاطعیت، خاتم ولایت مطلقه را، به دلیل اتحاد حقیقت نوری حضرت علی با پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی می‌داند و خاتم ولایت محمدیه را نیز حضرت مهدی معرفی می‌کند. هدف این پژوهش بیان نقاط اشتراک و اختلاف امام خمینی و ابن‌عربی درباره خاتم ولایت و تحلیل و تطبیق نظرات ایشان است.

از جمله نقدهاي مهم منتقدان مکتب ابن‌عربي، تأويلات غريبي است که او و برخي تابعانش دربارة برخي آيات قرآن ارائه دادهاند و در شمار آنها مسئلة خلود در جهنم است. ابن‌عربي با انکار ملازمه و همساني «خلود در دوزخ» و «معذب بودن» بر اين باور است که مخلدان در آتش و جهنم، با گذر از دورهاي، با آنکه در جهنم جاودانهاند، معذب نخواهند بود و به گونه‌اي از تنعّم ميرسند. اين دسته كوشيده‌اند با بهرهگيري از مباني تصوف و عرفان، همچون فطرت، سبقت رحمت بر غضب، جواز تخلف وعيد الهي و... اين مدعا را به اثبات برسانند. در اين نوشتار برآنيم تا ضمن اشاره به دلايل، به بررسي و نقد آنها بپردازيم. از منظري کلان، دو گونه نقد بر نظريه و استدلال‌هاي ابن‌عربي وارد است نخست آنکه برخي مباني به نظر درست يا دقيق نميآيد؛ دوم با فرض پذيرش برخي مباني، نميتوان به درستي مدعاي مورد نظر رسيد و استدلال صورت گرفته خدشهپذير است.

اصل توحید و مسائل مربوط به آن از جمله مسائل محوری در منظومه‌ی اندیشه‌ی اسلامی به شمار می‌آید، به طوری که فهم درست و دریافت صحیح آیات کلام الهی در این مورد همواره ذهن اندیشمندان مسلمان را به خود مشغول داشته است. در فضای اندیشه‌ی کلامی و فلسفی، عقل به عنوان کارآمدترین قوای ادراکی برای فهم و دریافت جهان بینی توحیدی محسوب شده است. جهت گیری تلاش‌های عقلی نیز همواره تنزیه خداوند و دورداشت و تعالی وی از جهان و مخلوقات را نتیجه گیری کرده است. این نتیجه گیری طبیعت قوای عقل است و اصل تنزیه نیمی از معرفت صحیح توحیدی را در بردارد. اما از طرفی نیز پرسش‌هایی بدون پاسخ در مورد چگونگی ارتباط خداوند با جهان باقی می‌ماند. این کاستی تلاش‌های بسیاری را از سوی اندیشمندان مسلمان در زمینه‌های گوناگون از جمله کلام، فلسفه و عرفان رقم زده است. محی الدین ابن عربی به عنوان عارفی بزرگ و اندیشمندی برجسته با طرح جهان بینی توحیدی مبتنی بر تشبیه، نیمه‌ی دیگر جهان بینی توحیدی را کامل کرد. وی با معرفی و تبیین قوه‌ی خیال در کنار قوه‌ی عقل در آثار خود و پرداختن به کارکردهای عقل و خیال در شکل دهی جهان بینی توحیدی پازل معرفتی را بر اساس نگاه وحدت وجود کامل کرد. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا ضمن معرفی هر یک از این دو قوه به ارتباط نگاه تنزیهی و تشبیهی پرداخته شود. هچنین به کارکرد نگاه ترکیبی تنزیهی و تشبیهی در درک صحیح جهان، چگونگی ارتباط آن با حق تعالی و همچنین دربافت درست آیات الهی اشاره گردد.

کتاب حاضر در چند بخش و باهدف تربیت و تزکیه نفس تدارک شده است که به بررسی فضائل و رذایل اخلاقی می پردازد و آثار و فواید تزکیه نفس را برمی شمرد.

جلد سوم از مجموعه سه جلدی معلمه التصوف الاسلامی که اختصاصا درباره تصوف در مغرب می باشد این بار درباره آثار تصوف غربی و مخصوصا درباره بررسی نظرات ابن عربی می باشد.

ملاصدرا بر اساس مبانی اصالت وجود، وحدت تشکیکی و حرکت جوهری، و ابن عربی بر اساس وحدت وجود، قائل به حشر به معنای ظهور متمایز بواطن موجودات اعم از گیاه و حیوان و انسان در عالم قیامت و پس از مرگ در زمین بسیط و گسترده‌ای که شایسته تجلی نور الهی و شهود ملائکه و انبیاء می‌باشد، همراه با جمع شدن تمام خلایق و موجودات در گروه‌های مختلف می‌باشند. همچنین معتقدند که ظهور متمایز بواطن در حشر به این دلیل اتفاق می‌افتد که بواطن موجودات، اثرِ افعال و افعال هم نشئت‌گرفته از اغراض نفسانی می‌باشد که این اغراض در اثر تکرار افعال، به صورت ملکه در درون و باطن رسوخ می‌نماید. ملاصدرا در بیان و توضیح مواقف حشر مانند صراط و شفاعت بسیار از ابن عربی تأثیر پذیرفته است، به طوری که در نوشتارهایش سخن تازه‌ای جز بیان اصطلاحات و براهین فلسفی مشاهده نمی‌شود؛ اما بر خلاف این مباحث در مباحثی مانند گروه‌های مختلف مردم در حشر، موقف بعث و حسابرسی به جز تأثیرات اندکی که از ابن عربی گرفته، بسیار نظرات دقیق و تازه‌ای را به صورت براهین فلسفی مطرح نموده است و در موقف نشر هم، وی تنها تشریح‌کننده آن موقف می‌باشد.

مسأله شر از جمله مسائل مهم فلسفی است که همواره در میان اهل ادیان برای پاسخ به تعارض میان توحید مبدا صدور اشیاء، و وجود شرور در نظام وجود مطرح بوده است. از طرفی منکرین خداوند نیز برای مقابله با اهل ادیان از این مساله به عنوان دلیلی علیه وجود خداوند استفاده می کردند. بنابر این پاسخ به مساله شر ذهن هر متفکری را به خود مشغول کرده است. فلاسفه نیز در طول تاریخ پاسخ گویی به این مساله را از دغدغه های فکری خود دانسته اند و هر یک با توجه به دستگاه فکری خود در صدد حل آن بر آمده اند. یکی از دیدگاههای مطرح شده در این باره عدمی بودن شر است که فیلسوفان معانی مختلفی را از آن اراده کرده‏اند. از جمله افرادی که قائل به عدمی بودن شر شده اند ابن عربی در عرفان نظری و ملاصدرا در حکمت متعالیه هستند. همچنین اسپینوزا نیز به عنوان یکی از فیلسوفان یهودی قائل به عدمی بودن شر است، که هریک تلقی متفاوتی از عدمی بودن شر دارند. در این مقاله به بررسی و مقایسه دیدگاه این متفکران خواهیم پرداخت و تحلیلی در باب توانایی، یا عدم توانایی هر یک نسبت به حل مساله شر ارائه خواهیم کرد.