جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وصال، هدف عارف سالک بوده و هریک از احوال عرفانی، نمایندۀ مرحله‌ای از سفر عرفانی تا رسیدن به این هدف هستند. ابن‌عربی کتاب ترجمان الاشواق را به زبان شعر و به سبک اشعار جاهلی سروده و در آن به بیان تجربیات عارفانه‌اش در مسیر وصال پرداخته است. در این بین، نباید از نظر دور داشت که تعابیر مجازی از جمله استعاره‌ها در ساختار نمادهای رمزآلود متون عرفانی نقش‌مند هستند؛ ازاین‌رو برای شناخت جهان‌بینی عارف، بررسی این استعاره‌ها ضروری است. این جستار با محوریت بررسی استعاره‌های شناختی و نیز با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌تحلیلی، این هدف را پی‌گرفته است تا مفاهیم مرتبط با پربسامدترین تعبیرات عرفانی ابن‌عربی را مورد تحلیل قرار دهد. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که احوال «مشاهده» و «شوق» بیشترین مفاهیم استعاری را در حوزۀ مقصد به خود اختصاص داده و ریزاستعاره‌های شناختی پیرامون دو کلان‌الگوی «مشاهده/شوق انسان است» و «مشاهده/شوق مکان است» شکل گرفته‌اند. همچنین با توجه به رویکرد این استعاره‌ها می‌توان گفت که گفتمان کتاب ترجمان الاشواق اکتشافی ِماجراجویانه است.

در این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی به تبیین و تشریح کارکرد و تأثیر خیال در تحول عشق مجازی به عشق حقیقی با تکیه بر آراء ابن‌عربی پرداخته شده است. بعد از مقدمه و ذکر مسئلۀ تحقیق و پیشینۀ آن، ماهیت عشق و انواع آن بررسی و سپس به مباحث اصلی این پژوهش پرداخته شده است؛ از جمله: عالم خیال و انواع آن، معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی خیال عرفانی در دیدگاه ابن‌عربی، همچنین رابطۀ عالم خیال متصل و عالم خیال منفصل، طرق اتصال به عالم خیال منفصل که از دو طریق خواب و بیداری رخ می‌دهد، دلیل تأثیر خیال در تحول عشق مجازی به عشق حقیقی، ارتباط خیال عرفانی با نور خدا و تجلی حق و مراحل تحول عشق مجازی به حقیقی بر پایۀ خیال که به پنج قسمت ادراک زیبایی، پختگی صورت ذهنی، اتحاد عاشق و معشوق، کمرنگی صورت معشوق خیالی و سیر به‌سوی معشوق عقلی و خیال عشق حقیقی تقسیم می‌شود. نتیجۀ این تحقیق نشان می‌دهد عشق با گذر زمان، قوۀ خیال فرد را تسخیر و تصویری از معشوق در خیال عاشق ایجاد می‌کند که از حوادث خارج مصون است و با نفس عاشق اتحاد درونی دارد؛ با گذر زمان این تصویر نیز کمرنگ‌تر می‌شود تا بدان جا که عشق، بدون تصویر می‌گردد و به عشق عقلی و سپس الهی تبدیل می‌شود.

این پژوهش تلاش می‌کند ضمن بررسی آراء دیگر عرفا به مقایسه دیدگاههای عطار و ابن‌عربی در خصوص انسان کامل و همچنین اکمل آنها بپردازد و به شباهتها و تفاوتها در آراء و حتی شیوه بیان آنها اشاره نماید و میزان تأثیرپذیری عطار از ابن‌عربی را مورد بررسی قرار دهد. در عرفان ابن‌عربی و عطار، انسان کامل دارای عالی‌ترین مرتبه عقل است که ابن‌عربی از آن به حقیقت محمدیه یاد می‌کند، ولی به وضوح اظهار می‌دارد که منظور از حقیقت محمدیه، شخص پیامبر(ص) نیست، بلکه آن موجودی است که برابر عقل اول است. عطار هم ضرورت انسان کامل را گاه با رمز و گاه آشکارا بیان می‌دارد، ولی در نهایت درمی‌یابیم که توجه هردو به کامل‌ترین آنها یعنی خاتم النبیین معطوف می‌شود و ابن‌عربی او را نقطه عطف رجال غیب می‌داند و عطار متأثر از ابن‌عربی، از پیامبر(ص) به عنوان قطب اصلی جهان یاد می‌کند و بعد از او امام علی(ع) را قطب آل یاسین می‌داند. با این وجود، در اغلب شیوه‌های رسیدن به این مرتبه، نیز هردو دارای عقاید مشترک هستند، به جز مرتبه حلول که عطار معتقد است: او زما گردد ولی ما نشود.

شناختن انسان کامل و پی بردن به ابعاد وجودی او جهت پیروی از وی در امور از گذشته همواره مورد توجه و علاقۀ اندیشمندان بزرگ بوده است. این موضوع یکی از مهم­ترین ارکان عرفان اسلامی است. نگارندگان در این تحقیق قصد دارند تا به تبیین ضرورت­های سه­گانة انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و علامه طباطبایی بپردازند. پرسش اساسی این پژوهش آن است که ضرورت وجود انسان کامل از دیدگاه علامه طباطبایی و ابن عربی چیست؟ ضرورت انسان کامل تنها برای عالم انسانی نیست، بلکه ضرورتش برای کل عالم است یعنی انسان نه تنها برای طی مراتب کمال به انسان کامل نیاز دارد بلکه کل عالم برای بقا و حفظش نیاز به انسان کامل دارد. در این پژوهش نخست مراتب وجود از دیدگاه علامه مورد بررسی قرار می‌گیرد و توجه ویژة ایشان به عالم اسمای الهی تبیین می­شود. ابن عربی و علامه هر یک از موجودات عالم را اسمی از اسمای الهی می­دانند که در میان آن­ها «انسان» جامع جمیع همۀ اسمای الهی است. ابن عربی براساس رویکرد علم الاسمایی خود به تبیین رابطۀ حق، انسان کامل و عالم می‌پردازد. از دیدگاه ابن عربی، انسان کامل نزدیک‌ترین تجلی به خدا محسوب می­شود و می­گوید انسان کامل واسطۀ فیوضات حق به ممکنات است. علامه نیز ولیّ خدا را کسی می­داند که به مقام ولایت الهی رسیده است و انسان­ها از او تبعیت می­کنند. رویکرد علامه در مورد این موضوع به آیات قرآن و اصول و مبانی عقلی استوار است. یکی از دستاوردهای این پژوهش آن است که نگارندگان علاوه بر ضرورت وجودی انسان کامل، که غالباً محور مباحث ضرورت وجود انسان کامل در عالم پیرامون این موضوع بحث می­شود، در مورد ضرورت سلوکی و ضرورت معرفتی نیز پرداخته­اند و هر یک از ضرورت­های سه­گانه دلایلی جهت اثبات ضرورت وجود انسان کامل در عالم هستند.