جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهمترین ویژگی دولت،اعمال قدرت سیاسی در عرصه‌ی فراگیر زندگی سیاسی است همراه با حق اعمال فشار یا احتمال کاربرد زور. واضح است که این اعمال زور نیاز به توجیه دارد.بحث اصلی این‌ است که ریشه‌ی این اعمال قدرت در کجاست؟لذامشروعیت‌ دولت،کلیداصلی درک این معناست؛چون دولت مشروعیت دارد شهروندان ملزم به تبعیت از آن هستند و...حال در این مقاله سعی بر این است که با تکیه بر سیره‌ی نظری و عملی امیر المؤمنین علی(ع) مبنای مشروعیت قدرت سیاسی مورد بررسی قرار گیرد و تبیین گردد که‌ آن حضرت چه برداشتی از مشروعیت حکومت و جایگاه مردم در آن‌ دارند و...

دين به عنوان يك واقعيت، موضوع تحقيق هاى گوناگون در هر يك از رشته هاى مختلف علوم مى باشد. تلاش هاى علمى متكلمان، فيلسوفان، مورخان درباره دين و قلمرو آن، بيانگر اين ادعاست. نوشتار حاضر با رويكرد جامعه شناختى، تلاشى اندك در راستاى پاسخ به اين سؤال است كه «از منظر على (عليه السلام) چه عوامل و متغيرهايى موجب آسيب ديدگى دين مى شود؟» برای رسیدن به پاسخ این موضوعات مطرح می شوند: اهميت ديندارى، تعريف اسلام، تعريف آسيب شناسى دين، زمينه هاى پيدايش آسيب زايى، شرايط اجتماعى پيدايش فتنه، كاركردهاى منفى فتنه، انزواى منابع مقدس، نهاد حكومت، عدم به كارگيرى روش مناسب فهم دين.

مولوى با سخنان حضرت على (عليه السلام) آشنايى كامل داشته و بيت اول سخنى است منسوب به على (عليه السلام) كه فرمودند: «اذا جاء القضا ضاق الفضا.» اين نقل قول تأكيدى است بر نقش ولايت حضرت على (عليه السلام) كه دين را نگهبان است، زيرا با تداعى آيه اى از قرآن مجيد هشدار مى دهد كه «كَلّا لَئِن لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بالنّاصِيه.» (علق: 15) اين آيه قرآن خطاب است به فردى بت پرست از مردم مكه كه برده مسلمان خود را از نمازگزاردن منع مى كرد. وظيفه مولايى و نگاهبانى دين از آن جهت به عهده حضرت على (عليه السلام) است كه خود قرآن ناطق است. بنابراين، على (عليه السلام) مردى است كه رهروان و پيروانش او را عاشقند و بت پرستان و منكران تعاليم قرآن از او در بيم. در این مقاله سیمای امرالمومنین (ع) در مثوی مولوی ذیل این مباحث بیان می شود: على (عليه السلام) و درافكندن با عمرو بن عبدود؛ على (عليه السلام) و فتح باب خيبر؛ على (عليه السلام) و واگويه با چاه؛ على (عليه السلام) و قاتل خود؛ على (عليه السلام)، باب علم نبى (صلى الله عليه وآله)؛ على (عليه السلام)، مولا؛ على (عليه السلام)، انسان كامل و... .

در يك طبقه بندى كلى مجموعه معارف اسلام را به سه بخش عمده تقسيم كرده اند. اين سه بخش كلى كه ديدگاه مشهور كارشناسان علوم اسلامى است عبارتند از: 1. اصول عقايد 2. احكام 3. اخلاق. بخش اول (اصول عقايد) را يك سلسله بينش ها و نگرش هاى كلى نسبت به جهان و انسان و كل هستى تشكيل مى دهد. در این مقاله موضوعات ذیل بخش اخلاق مطرح می شود: نقش و جايگاه صله رحم در سلامت روانى، رحم و صله رحم، صله رحم و نيازهاى روانى، صله رحم و نياز به محبت، صله رحم و نياز به بيان و ابراز خود، صله رحم و نياز به وابستگى و تعلق به گروه، صله رحم و رعايت هنجارها، صله رحم و فرايند جامعه پذيرى، صله رحم و حمايت اجتماعى، صله رحم و كاهش تنيدگى.

اساس سیاست، بر رابطه ی میان حکومت و مردم استوار است که دو تفسیر دارد: یکی تفسیر این رابطه از ناحیه ی حکومت کنندگان است که جریان نفوذ از بالا به پایین است و دیگری از ناحیه ی مردم که این تفسیر نفوذ از پایین به بالا است. در ناحق بودن تفسیر اول جای بحث نیست، همچنان که غیر واقعی بودنِ عملی شدن تفسیر دوم هم بدیهی است. حساسیت اندیشه های سیاسی رابطه ی مردم و حکومت از نوع تفسیر دوم است. اهمیت این مساله در هر نظامی از یک نوع دغدغه های اشخاص در مورد جریان حاکم برخاسته است. در نظام های اریستوکراسی و دیکتاتوری، این دغدغه خود را بیشتر نشان می داده و در نظام دموکراسی با وجود اینکه باید مردم در سهم خود از جهت دخالت در تصمیم گیری های حکومت مطمئن باشند، موضوع رابطه ی مردم با حکومت از بالاترین حساسیت ها برخوردار است. همه ی شعارها و سخن سرایی ها در خصوص زمام سرنوشت مردم به دست مردم، تا زمانی است که با قدرت اکثریت افراد جامعه، شخص یا گروه خاصی در راس قدرت قرار گرفته است، از هنگامی که این مطلب صورت گرفت در مردم تحت حکومت دو نوع اضطراب به وجود می آید. 1. دغدغه ی آن اقلیتی که با روی کار آمدن جریان مخالف، سرنوشت خود را در دست شخص یا گروهی می بینند که او را برای مدیریت سرنوشت اجتماعیش صالح نمی دانست. 2. دغدغه ی آن اکثریتی که این جریان به روی کار آورد، که تا چه اندازه این شخص یا گروه بر سر عهد و پیمان خود باقی است؟ اما اضطرابات مردمی در نظام های دینی و تجربیات عملی بیشتر در نظام های دینی مربوط به دوران های خیلی قدیم و باستانی درارتباط با حکومت انبیای الهی است که جزییات و خصوصیات آن در علوم سیاسی روز منعکس نیست. آنچه از گذشته برای اندیشه های سیاسی از تجربه ی عملی حاکمیت دینی مطرح است تجربه های عملی دوران حاکمیت کلیسا در غرب است که به نام خدا و دین، جریان کلیسا حدود ده قرن قدرت را در جوامع غربی در دست داشت و نظام خودکامه ای را به مردم تحمیل نمود و این تجربه این مردم غرب منشا پیدایش سکولاریسم و عقب گردی آنها از دین شد و با این سابقه تصویر مردم در جریان حکومت دینی نه تنها تصویرِ حاکمیت مردمی نیست بلکه تصویر حکومت مردمی است که مردم، یک مکلف و یک موظف بی اختیارند و متاسفانه این برداشت از غرب به جوامع اسلامی هم منتقل شد. از عوامل موثر در رابطه ی مردم باحکومت، موقعیت مردم در دیدگاه حکومت است. در دنیای غرب، موقعیت مردم در حکومت، از نظر اندیشه های سیاسی گذشته تا سه قرن قبل، موقعیت یک برده بلکه پایین تر، در موقعیت یک چهارپا تنزل داشته است. مستنداتی در این مورد در مقاله ذکر شده و در برابر این بینش، دیدگاه اسلام در خصوص موقعیت مردم از نظر حکومت با تکیه بر کلام امیرالمومنین علیه السلام، با دیدگاه گذشته ی غربیان ارزیابی شده است. از سه قرن گذشته تاکنون در غرب دیدگاه اندیشه های سیاسی نسبت به موقعیت مردم در حکومت رو به تحول گذاشت و برای نقش مردم در حکومت، سه راه پیش بینی شده که در این مقاله به آن ها می پردازیم.

دین مبین اسلام به مشاوره و مشورت عنایت خاص نموده است. حدیث معروف "لاظهر کالمشاوره" (هیچ پشتیبانی مانند مشاور نیست) دلیلی بر این مدعاست. اسلام خودرایی را موجب هلاکت آدمی دانسته و با بیان " من استبد برایه هلک" (کسی که خود رای می باشد هلاک می شود) آدمیان را از این که تنها به نظر خود متکی باشند برحذر داشته است.

شخصيت ممتاز و ارزنده مولاى متقيان اگرچه بيش از ساير نوابغ بشرى مورد تحليل و ارزيابى قرار گرفته است ولى باز درباره اش ناگفته هاى بسيار وجود دارد و بى گمان كلك و زبان نويسندگان و گويندگان از بازگويى برازندگى هاى شخصيت يگانه صاحب نهج البلاغه همچنان ناتوان و قاصر مانده است. از آن جا كه پژوهندگان وادى معرفت درباره اثر گران سنگ و پربهره نهج البلاغه سال هاى متمادى سخن گفته و قلم رانده اند، درباره ابعاد وجودى و گونه هاى شخصيتى امام على (عليه السلام) نيز كتاب ها و منقبت نامه هاى بسيار پرداخته اند، به طورى كه عبدالفتاح عبدالمقصود، نويسنده صاحب نظر و متفكر مصرى، يادآور اين نكته است كه اگر كتاب هاى نوشته شده به نام «مناقب على بن ابيطالب (عليه السلام)» را در يك محل جمع آوريم، خود كتابخانه اى بسيار مجلل و كم نظير خواهد شد. در این مقاله به بیان فضایل و شخصیت ایشان از نگاه علما پرداخته شده است.

مراد از «حکمت نبوی» در اینجا نظام فکری و فلسفی ای است که معتقد است پیامبر و فیلسوف نور معرفتشان را از مشکات و منبع واحد می گیرند و معرفت یقینی فقط از آن منبع افاضه می شود. بنابراین، در این نوشتار کیفیت دستیابی به این معرفت از جانب پیامبر و فیلسوف مورد بحث قرار می گیرد. با اینکه به واسطه این منشأ واحد می توان وحدت نبوت و حکمت را نتیجه گرفت ولی نشان خواهیم داد که هرگز از آن لازم نمی آید که فیلسوف نیز مقامی هم تراز با مقام پیامبر داشته باشد بلکه فیلسوف حتی در بالاترین مرتبه، از اسوه پیامبر تقلید می کند و راه او را ادامه می دهد.

جمله «قل لا اسألكم عليه اجراً الا المودّة فى القربى»، كه به آيه مودت موسوم است از آياتى است كه بر فضيلت اهل بيت پيامبر (عليهم السلام) و موقعيت ويژه آنان دلالت دارد. تمام مفسران شيعه و جماعتى از مفسران اهل تسنن «القربى» در اين آيه را به خويشان پيامبر (صلى الله عليه وآله) تفسير كرده و اين آيه را از فضائل اهل بيت (عليهم السلام) آن حضرت به شمار آورده اند. روايات شيعه و سنى گوياى آن است كه منظور از «القربى» در اين آيه، چهار نفر على و فاطمه و حسن و حسين صلوات اللّه عليهم است. و در برخى روايات به نُه امام معصوم (عليهم السلام) پس از ايشان نيز تطبيق شده است كه مى توان گفت آن چهار نفر تنزيل و مصاديق زمان نزول آيه و آن نُه امام تأويل و مصاديق آينده آيه بوده اند. بر اين اساس، اين آيه دليل وجوب مودت آن چهارده نفر بر عموم مؤمنان است. البته، فايده اين مودت به خود مؤمنان عايد مى شود؛ زيرا اين مودت زمينه ساز هدايت آنان و مصون ماندن آنان از هر نوع ضلالت است. برخى، وجوه ديگرى را در معناى مستثناى اين آيه بيان كرده اند كه آن وجوه هم با مفردات و ظاهر آيه كريمه مخالف است و هم با رواياتى كه در تفسير «القربى» وارد شده، ناسازگار است.

اگرچه تاکنون در رابطه با دیدگاه های حضرت علی‏‏ (ع)‏‏ پیرامون سیاست و مدیریت سیاسی بر اساس خطبه ها و نامه های ایشان در نهج البلاغه تحقیقات متعددی صورت گرفته است لکن تاکنون مطالعه مورد مشخصی در رابطه با نحوه مواجهه ایشان با معاویه و چگونگی مدیریت این روابط بر مبنای مکاتبات صورت گرفته در دوران حکومت کوتاه آن حضرت ‏‏(ع)‏‏ و به روش تحلیل محتوای کیفی کلام صورت نگرفته است. حضرت (ع) در مکاتبات متعدد خود با معاویه، پرده از حقایقی برمی دارند که در آن زمان بر اکثریت مردم آشکار نبوده است و در مواردی مشکلات اخلاقی و شخصیتی معاویه را به وی گوشزد کرده و در نهایت وی را مجبور به عذرخواهی و قبول مقبولیت و مشروعیت خود برای خلافت مسلمانان می نمایند. رسیدن به این مراحل در مواجهه با یک دشمن، به تدابیر و سیاستی نیاز دارد که در این مقاله تنها به بخش کوچکی از آن اشاره شده است. در حقیقت در این مقاله به دنبال این هستیم که با بررسی و تحلیل محتوای مضامین نامه های مبادله شده بین حضرت علی‏ (ع)‏ و معاویه در دوران حکومت ایشان و با استفاده از روش تحلیل محتوا، به نگاهی جامع در مورد مبانی فکری و عقیدتی حضرت علی ‏(ع)‏ در رابطه با مفهوم حقیقی سیاست و نحوه مدیریت سیاسی آن حضرت دست پیدا کنیم.