جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معراج پیشوای گرانقدر اسلام (ص)، بدون تردید یکی از وقایع بسیار مهم دوران رسالت آن بزرگوار است. این پژوهش به بررسی این بحث به صورت فلسفی از دیدگاه ملاصدرا پرداخته است. با توجه به مبانی فلسفی ملاصدرا دو مبنای اصالت وجود و حرکت جوهری در بحث معراج دخالت دارند؛ همچنین اصول مربوط به مراتب عالم هستی، مراتب نفس، اصول یازده گانه معاد، و به ویژه قوه خیال نیز ارتباط مستقیمی با معراج پیامبر و توجیه واقعی بودن آن دارند. در سفر معراج، پیامبر آنچه در مراتب سه‌گانه عوالم در نفس الامر موجود است را مشاهده کرد؛ و به تعبیر دیگر پیامبر در این سلوک به حاق واقع آنچنان که هست، دست یافت. در این پژوهش بر اساس مبانی فلسفی ملاصدرا، درصدد پاسخ گویی به سه سؤال برآمدیم؛ سؤالات به ترتیب عبارتند از: آیا از نظر ملاصدرا معراج در خواب بوده است یا در بیداری؟ جسمانی بوده یا روحانی؟ با بدن دنیوی رخ داده یا با بدن مثالی و عقلی؟ نتیجه‌ای که برای نگارنده حاصل شد، این بود که از نظر ملاصدرا معراج در بیداری رخ داده، و نیز علاوه بر بُعد روحانی، دارای بُعد جسمانی نیز بوده است. در خصوص کیفیت بُعد جسمانی، نتایج این بررسی نشان می‌دهد که از نظر ملاصدرا، معراج نبوی در عوالم ملکوت و جبروت، هم با روح بوده و هم با جسم؛ ولی جسم آن حضرت در آن عوالم، همانند جسم دنیایی، جسم مادّی نبوده؛ و بدن آن حضرت در هر عالمی متناسب با آن عالم بوده است. سیر آن حضرت از مکّه تا بیت المقدّس با بدن مادّی، در عالم مثال با بدن مثالی و در عالم عقول با بدن عقلی بوده است؛ و در فراتر از عالم عقول (عرش و مافوق آن) با روح بوده است که موجودی فراعقلی و از سنخ ظهورات اسمائی است.

مذاکرۀ سیاسی، ابزاری کارآمد از طریق گفت و گو برای حل مسالمت‌آمیز اختلافات است و نقشی اساسی در دستیابی به اهداف، مصالح و منافع حکومت‌ها یا دو جریان متخاصم دارد. با این وجود، اختلاف‌نظرهایی در خصوص مذاکره و حدود آن به دلیل تفاوت برداشت‌های جریان‌های فکری سیاسی از متون و منابع دینی از جمله سیرۀ پیامبر(ص) وجود داشته است. یکی از مهم ترین نمونه ها در سیرۀ پیامبر اکرم (ص)، مذاکراتی است که به صلح حدیبیه انجامید. در این پژوهش با توجه به منابع معتبر تاریخی و روایی در‌ ارتباط با سیرۀ پیامبر(ص) و از طریق روش تحلیل محتوا، مهم‌ترین اصول ایشان در مذاکرات، به صورت دستورالعمل‌های سه‌گانۀ پنداری، رفتاری و گفتاری بررسی می شود و در ادامه، مهم‌ترین اهداف این مذاکرات در قالب: تأمین منافع طرفین با جلوگیری از منازعه، فراهم آوردن زمینه برای تحقق آرمان‌های الهی و به رسمیت شناخته ‌شدن حکومت اسلامی، شناسایی و تبیین شده است.

مسأله جانشینی حضرت محمد(ص) یکی از بنیادهای دین اسلام است. به طوری که در همان ابتدای دعوت علنی اسلام توسط پیامبر اکرم(ص) مطرح گردید و برنامه‌ریزی برای حفظ کیان این دین مبین پایه‌گذاری شد. لذا محققان بسیاری به کاوش در این حوزه پرداخته و نظراتی مطرح نموده اند. در این میان، نظرات خاورشناسان به عنوان رویکرد برون دینی به این مسأله بسیار مهم است. در همین راستا نوشتار حاضر ضمن بررسی اهم دیدگا‌های خاورشناسان در این باره، به نقد دیدگاه‌های ایشان با توجه به حقایق مسلم تاریخی پرداخته تا از رهگذر این بررسی و نقد، به هدف اصلی خویش یعنی ارائه جامعه دیدگاه‌ها، نقد آن و تحلیل علل رسیدن به این رویکردها دست یابد. با بررسی به عمل آمده می‌توان گفت: اگرچه اصلی‌ترین رویکرد خاورشناسان در قبال مسأله وصایت در دین اسلام رویکرد نفی و سکوت است، اما نمی‌توان از نظرات موافقان با انتخاب وصی و بخصوص انتخاب مستقیم حضرت علی(ع) چشم‌پوشی کرد؛ در نتیجه پس از واکاوی همه‌جانبه موضوع، سه رویکرد اصلی سکوت، تعیین جانشین و عدم تعیین جانشین به عنوان محورهای اصلی دیدگاه‌های خاورشناسان در این باره مطرح گردیده است. همچنین این نکته قابل توجه است که مستشرقان در هنگام بیان اصل جانشینی حضرت علی(ع) عمدتاً نفی و سکوت را در پیش گرفته‌اند، اما به هنگام توصیف ویژگی‌های فردی و حکومتی ایشان، به نظر‌می‌رسد اکثراً ملاحظه را کنار نهاده و آن‌چه در منابع تاریخی بیان شده است، مستند نظرات خویش قرار می‌دهند.واژگان کلیدی: پیامبر اکرم(ص)، مسأله جانشینی، امام علی(ع)، رویکردهای خاورشناسان، منابع اهل سنت

استفاده مستشرقان از روش‌ها و فن‌های نوین در پژوهش‌های کتابخانه‌ای و آشنایی بیشتر آن‌ها با زبان‌های پیشین (عبری، سامی و میخی) و بهره‌گیری از داشته‌های ادیان مختلف می‌تواند دیدگاه‌های تازه‌ای را در زمینه مطالعات تاریخی فراهم سازد. با آشنایی با روش اصولی و علمی محققان خارجی و شناخت عوامل واقعی تمدن اسلامی از منظر نویسندگان اسلامی و خارجی می‌توان با راهکارهای نوین به عظمت و شکوه دوباره تمدن اسلامی ناب و اصیل مدینه فاضله پیامبر اکرم و جهانی‌شدن فرهنگ اسلامی و زمینه‌سازی برای حکومت عدل الهی ولیعصر نائل آمد. از منظر پژوهشگران اسلامی مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری تمدن اسلامی، آموزه‌های وحیانی قرآن و نقش بنیان‌گذار باعظمت و بزرگوار آن، یعنی پیامبر اکرم، سپس تعهد وفاداری امت مسلمان بوده است. اما نظر نویسندگان غربی و مارشال هاجسن با توجه به اختلاف دیدگاه و خاستگاه فکری آن‌ها، متفاوت است. این پژوهش بر آن است تا با بررسی نقش وحیانی آموزه‌های قرآن و پیامبر اکرم در کتاب اعجاز اسلام (ج 1) اثر مارشال هاجسن، دیدگاه‌های وی را با نگاهی تمدنی و بر اساس اصول و نظریه‌های جامعه‌شناختی در باب تمدن اسلامی موردبررسی قرار دهد. این دیدگاه امروزه روشی نوین و جدید در حوزه پژوهش‌های تمدنی است؛ که شایسته تبیین، تحلیل و بررسی عالمانه است.

بحث پیرامون اسناد تاریخی قرآن کریم از سده نوزدهم به بعد بیش‌تر مورد توجه مطالعات اسلامی در غرب قرارگرفت. این توجه، همزمان با ظهور رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. در این دیدگاه، پدیده‌هایی مانند پیدایش یک آیین جدید، تفسیری تاریخی می‌شد و پیدایش آن با توجه به ظرف زمانی و حوادث پیش از آن، مورد تحلیل قرار می‌گرفت. خاور‌شناسان نیز قرآن را به مثابه متنی تاریخی به شمار آوردند که می‌تواند مورد نقد تاریخی نیز قرار گیرد. هدف از این نقد، بررسی صحت و اصالت چیزی است که مسلمانان در مورد قرآن ادعا می‌کنند. آنها در این راه در پی ادله تاریخی هستند، تا صحت انتساب این متن به پیامبر اسلام را ثابت کنند و روشن کنند که متن اصلی قرآن در قالب آیات و سوره‌ها که حضرت محمد (ص) بر مخاطبانش القا می‌کرده، چگونه پدید آمده است و چه تحولاتی را پذیرفته تا به صورت متن کنونی پدیدار گشته است. روشن‌سازی تحولاتی که نص قرآنی از عهد تلاوت‌های حضرت محمد (ص) تا جمع و تدوین نهایی آن به خود دیده است، با باز جُست انواع نسخه‌ها و مصاحف قدیم و نگاه تاریخی به روایات اسلامی منجر به این امر شد که برخی از خاورشناسان از جمله ونزبرو و جرالد هوتینگ زمانی متأخرتر _اواخر سده دوم تا اوایل سده سوم_ برای تدوین نهایی قرآن در نظر گیرند. در حالی که با بررسی دقیق نسخه‌های به جای مانده که پس از جمع و تدوین قرآن برجای مانده است، و نگاه عمیق به روایات و بررسی مقوله تواتر متن قرآن و بررسی شواهد درون متنی قرآن جای هیچ گونه شکی باقی نمی‌گذارد که قرآن، موجود محصول تدوین در زمان رسول خدا و حداکثر در زمان خلفاست. نادیده گرفتن بسیار از شواهد ارائه شده در این رساله سبب شده که عده‌ای از خاورشناسان چون ونزیرو و طرفدارانش راه خطا روند.

در دوران معاصر برای پاسخگویی به سوالات و در دسترس قرار دادن کلیاتی از موضوعات مختلف علمی و عمومی بشر، دایره المعارف‌های متعددی تدوین شده است که حاوی مقالاتی جامع بوده و نیاز مخاطبان به سایر کتاب‌ها را رفع کرده است. از جمله دایره المعارف‌های موجود می‌توان به آمریکانا اشاره کرد که قدیمی‌ترین دایره المعارف انگلیسی زبان جهان است که از اعتبار و ارزش خاصی در میان سایر منابع نظیر دایره المعارف اسلام لیدن، دایره المعارف قرآن لیدن و دایره المعارف دین برخوردار است. پژوهش حاضر با مطالعه دایره المعارف مذکور و مقالات مرتبط، به دنبال پاسخ به این پرسش است که دیدگاه آنان درباره شیعه و خاندان پیامبر چیست؟ آیا محتوای این مدخل‌ها منطبق با منابع شیعی هست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها از روش توصیف و تحلیل مدخل‌های مرتبط با شیعه و به طور ویژه خانواده پیامبر استفاده شده تا شخصیت ایشان و میزان تطابق و هماهنگی آن با منابع اصیل شیعی در اثر مذکور بررسی شده و نقاط ضعف و قوت این اثر شناسایی شود. از جمله نقاط قوت اثر مذکور می‌توان به اطلاعات نسبتاً جامع، پرداختن به آراء و فرهنگ شیعه و استفاده از نویسندگان برجسته اشاره کرد؛ در عین حال، حجم کم مقالات در بخش مربوط به شیعیان از جمله نقاط ضعف اثر مذکور به حساب می‌آید. همچنین نقاط ضعف آن فقدان جامعیت، عدم رعایت اصول اخلاقی و ادبی، معرفی شیعه در فضای برون مذهبی اشاره نمود.

شناخت مبانی و روش مستشرقان برای پاسخگویی به شبهات ایشان امری مهم و ضروری در پژوهش‌های اسلامی دوره معاصر است. اوری روبین نویسنده یهودی الاصل و استاد دانشگاه تل‌آویو اسرائیل است که مطالعات اسلام شناسانه خود را در قالب کتاب و مقالات بسیاری در موضوع سیره، تفسیر و حدیث ارائه نموده است. مهمترین اثر وی در حوزه سیره کتاب «از نگاه عاشقان: زندگانی پیامبر(ص) از منظر مسلمانان اولیه» است. این پژوهه در صدد است تا با بررسی و تحلیل دیدگاه‌های روبین در این کتاب به کشف مبانی، روش‌ها و معرفی مهمترین آراء روبین در مطالعات سیره بپردازد. مهمترین مبانی وی شامل باور او به خداوند و تصورش از قرآن به عنوان منبعی اولیه برای مسلمانان، پیامبر(ص) و جایگاه ایشان، نقش آموزه های ادیان پیشین و فرهنگ جاهلیت می‌شود. همچنین با تحلیل ساختار و محتوای کتاب، روش وی در کتاب کشف و بررسی شد. چنانچه در روش ساختاری کتاب به تناسب عنوان و محتوا، چگونگی چینش اطلاعات در متن، استفاده از مطالعات دیگر مستشرقان و اساتید وی پرداخته شده و منابع مورد اهتمام وی در مطالعات سیره را رونمایی میکند و در روش شناسی محتوایی، وی در انتخاب موضوعات کتاب و چگونگی بررسی تاریخنگاری کتب سیره روش خاص خود را دارد. همچنین به دلیل اینکه کتب سیره مملو از روایات مختلفی از زندگینامه پیامبر(ص) است بررسی روش های حدیثی وی در این کتاب به عنوان یکی از کارهای نو در راستای روش شناسی مستشرقان به حساب میآید؛ در این راستا با توجه به هندسه دانش های حدیثی مسلمانان، روش های تاریخ حدیث، مصطلح الحدیث و فقه الحدیثی روبین بیان شد و موضوع تاریخگذاری احادیث که موضوع مورد علاقه اسلام شناسان غربی است به صورت خاص نمایان شد.روش پژوهش با بررسی آراء روبین در کتاب و کشف روش و مبانی وی در راستای این آراء صورت گرفته است. یکی از آراء وی، قرآنی سازی یا استفاده از آیات قرآنی در روایات است که روبین از آن برای تاریخگذاری روایات استفاده کرده و آنرا نوعی توسعه تفسیری برای ساخت اسباب النزول آیات معرفی میکند. همچنین وی همانند بسیاری از مستشرقان دیگر به اقتباس روایات از کتب مقدس اشاره میکند و در این راستا، وی به دنبال مشابهت‌های لفظی و محتوایی در روایات و کتب مقدس گشته و بررسی احتمال اقتباس را در موضوعات کتاب خود یکی از اهداف دانسته است. یکی دیگر از آراء مهم روبین در این کتاب که به بخشی از مهمترین دیدگاه های حدیثی وی اختصاص یافته، رد نظریه رشد وارونه اسناد شاخت است. در حقیقت وی با پیش گرفتن روش متنی برای تاریگذاری روایات، به وجود تعارض با نظریه رشد وارونه حداقل در روایات موجود در کتاب اشاره میکند و با توجه به دلایل سندی و متنی روایات کتابش را از مضان رشد وارونه در اسنادشان خارج میکند. که البته با قبول نظریه وی در رد رشد وارونه اسناد، که تاریخ صدور روایات را به زمانی نزدیک تر از قرن دوم می‌برد، روش متنی وی نیز در تاریخگذاری دارای اشکالاتی است.

مسأله جانشینی پیامبر(صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) از مسائل مهم و حیاتی در دوران بعد از رحلت حضرت محمد(صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) بوده است‌،‌‌ این که چه کسی شایسته‌ی مقام جانشینی و خلافت باشد سیر تحولات خاصی در جهان اسلام را رقم زد.‌ هرچند جایگاه امام علی (علیه‌السلام) به عنوان جانشین برحق رسول خدا(صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) از منابع و مصادر شیعی برای ما اثبات گشته است. ولی باز هم در زمینه‌ی جانشینی حضرت محمد (صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) اختلاف نظر و تفاوت‌هایی در برخی منابع از سوی محققین و دانشمندان علوم اسلامی دیده می شود. ویلفرد مادلونگ نویسنده کتاب « جانشینی حضرت محمد(صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) » مستشرقی آلمانی است که مسأله جانشینی پیامبر (صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) را با رویکرد ویژه‌ای مورد بررسی قرار داده است و دیدگاه وی نسبت به دیگر مستشرقان منصفانه‌تر و عالمانه‌تر است. این پژوهش درصدد است تا دیدگاه مادلونگ درباره این کتاب را تبیین و میزان انطباق نظرات وی در خصوص حیات علی (علیه‌السلام) را با منابع تاریخی مورد ارزیابی قرار دهد. به نظر می‌رسد مطالب کتاب در خصوص امام علی (علیه‌السلام) به اندازه‌ی قابل قبولی متکی بر منابع معتبر تاریخی است، گرچه مادلونگ از منابع اهل سنت بیشتر بهره برده است. وی در مقایسه با سایر مستشرقان رعایت جانب اعتدال و انصاف را در آراء و نظراتش در خصوص حیات امام علی‌(علیه‌السلام) داشته است، اما در بسیاری از موارد بر خلاف دیدگاه شیعه عمل کرده است. مادلونگ در خصوص علی (علیه‌السلام) و جایگاه ایشان تا اندازه‌ای تحت تأثیر تفکر استشراقی قرار دارد. روش تحقیق در پژوهش حاضر توصیفی و تحلیلی است در این پژوهش ابتدا گزارش‌ها‌ی منابع و نظرات و تحلیل‌ها‌ی نویسنده‌ی کتاب درخصوص حضرت علی (علیه‌السلام) استخراج می‌گردد، سپس جهت روشن شدن میزان اعتبار و التزام وی، موارد استخراج شده با منابع مورد استفاده نویسنده و سایر منابع تاریخی تطبیق داده شده است.

قرآن کریم تنها پیام الهی در دست بشریت است که سالم از هر تحریفی باقی مانده است.در طول سالیان، افراد زیادی از دانشمندان اسلامی در جریان فهم آن، تفاسیر و آثار متعددی عرضه کرده‌اند. غیر مسلمانان نیز به محدوده مطالعات قرآنی وارد شده و آن را از جهات مختلف بررسی کرده‌اند. شبهات در مورد پیامبر(ص) در این آثار، فرایند رساندن و پذیرش پیام الهی را خدشه دار می‌کند. با بررسی آثار دانشمندان اهل سنت و نیز خاورشناسان در موضوع شخصیت پیامبر(ص) شبهاتی قابل استخراج است که این رساله متکفل شناسایی، ارزیابی و مقایسه هم سویی آن‌ها است تا آفت شبهه را از ریشه بازشناسی و برطرف نماید. بابررسی علمی مشخص می‌گردد که بین دو مجموعه تفاسیر علمای اهل سنت و به طور خاص مقالات دائره المعارف قرآن لایدن هماهنگی معناداری قابل مشاهده است که در این رساله از آن به هم آوایی تعبیر شده است. پرسش اصلی عبارت است از: هم آوایی شبهات مستشرقان و منابع تفسیری اهل سنت در مورد پیامبر(ص) در چه جنبه‌هایی است؟ در پاسخ به آن روش توصیف، تحلیل ونقد تاریخی، نیز روش‌های تفسیری وحدیثی به کار رفته است. نتایج حاصله عبارتند از اینکه نمادی از هم آوایی شبهات در محور‌هایی مانند تاثیر سحر برپیامبر(ص)، اخلاق، نسب پیامبر(ص) و سیره‌ی آن حضرت در تعامل با همسران و رعایت حقوق آنها، تعامل با قبایل مشرک، اهل کتاب و اسرا، پدیده‌هایی چون وحی، عصمت پیامبر(ص) و... قابل مشاهده است که با مبانی عقلی و موازین قرآنی، روایی مورد قبول فریقین می‌توان به نقد آن پرداخت. نقل‌های تفسیری متناسب با مبانی کلامی اهل سنت و روایات ضعیف زمینه ساز اظهار نظرهای ناصواب مستشرقان در مورد پیامبر(ص) شده است.علاوه برآن اکتفا به منابع اهل سنت، لغزش‌هایی در ترسیم شخصیت پیامبر(ص) در مداخل دائره المعارف به وجود آورده است.

مارکو شولر از اساتیدی است که درباره رویکرد تعاملی پیامبرk با قبایل اهل‌کتاب و مخصوصاً یهود، مطالعاتی داشته است. آیات متقن قرآن در گزارش نحوه برخورد پیامبرk با گروه‌های ناهمگون جامعه و تعامل با اقشار و اقلیت‌ها، می‌تواند الگوی الهی برای کارگزاران حکومت اسلامی و راهگشای تصمیم‌گیری در عرصه سیاست داخلی و خارجی باشد. سره‌سازی تفاسیر قرآنی از روایات ناروا و پیرایه زدایی از این حقیقت تاریخی، چهره‌ی قرآنی سیره پیامبرk را به‌دوراز خشونت نشان می‌دهد. پژوهش حاضر درصدد است با روش اسنادی و ابزار کتابخانه و مطالعه متون، به پاسخ سؤال اصلی نائل شود. نتیجه تحلیل‌های تفسیری آن است که در مقابل نظر شولر، اسلام نیاوردن موجب اخراج یهود نبود، بلکه پیمان‌شکنی و حوادث بازار بنی‌قینقاع می‌تواند از موجبات اخراج آنها باشد. همچنین مراجعه گزینشی به منابع و عدم تحلیل، از آسیب‌های مطالعه این مستشرق در مورد بنی‌قریظه و بنی‌نضیر است. بر اساس آیات کریمه قرآن و تاریخ اسلام، دو شیوه در تعامل پیامبرk با یهود مدینه وجود دارد. گفتگو، صلح، معاهده و به‌ناچار برخورد قهرآمیز که با خروج طرف مقابل از چارچوب روابط متمدنانه و پیمان‌های اجتماعی است؛ اما طبق سیره قطعی و قرآنی پیامبرk، رفتار او از دایره عدالت و انصاف خارج نبوده است.