جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تاریخ‌گذاری احادیث جعلی، اطلاعات با ارزشی درباره شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی سده‌های نخست جامعه اسلامی ارائه می‌دهد. نمونه‌ای از احادیث جعلی، روایات حاکی از دعای پیامبر (ص) برای شماتت‌شدگان توسط ایشان در منابع روایی اهل‌سنت است. در این پژوهش با تحلیل محتوا و با استفاده از شیوه‌های مختلف تاریخ‌گذاری، خاستگاه تاریخی و جغرافیایی جعل و نشر احادیث مذکور و دغدغه‌ها و چالش‌های فکری، سیاسی، اجتماعی جاعلان آنها نشان داده می‌شود. گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و بررسی داده‌ها به‌ شکل توصیفی ـ تحلیلی است. براساس نتایج حاصل احادیث فوق تا پایان قرن سوم در 16 منبع روایی اهل‌سنت ذکر شده‌اند و به احتمال زیاد در ابتدا توسط ابوهریره و عایشه و یا به‌نام آنها، قبل از سال 58 هجری، در راستای سیاست‌های بنی‌امیه جعل و در مدینه، شام ، عراق و بحرین، سپس در مکه، مصر، یمن و واسط نشر یافته است. در نسل‌های بعد برخی راویان، با تقلید از این احادیث و یا در قالبی جدید با همین مضمون، احادیثی ساخته و به صحابه‌ای چون جابر، سلمان، ابوسعید خدری، ابوالطفیل و انس که راوی احادیث ذمّ بنی‌امیه و مدح علی (ع) بودند، نسبت داده‌اند. مهم‌ترین هدف بنی‌امیه از جعل این احادیث، خنثی‌سازی تأثیر احادیث نبوی وارد در ذمّ آنها و تبرئه امویان بود.

دستیابی به الگویی مطلوب از سیره ارتباطی رسول اکرم| در گروِ تحلیل و فهم منطقیِ اجزاء، عناصر، متغیرهای مؤثر و فرایند طی‌شده است؛ چرا که فرایند ارتباط به هر شکلی که برقرار شود، حداقل سه عنصر را در بر می‌گیرد: فرستنده، پیام و گیرنده (مخاطب). هر سه عنصر ویژگی‌هایی دارد که اگر مورد توجه نباشد، به‌عنوان موانع ارتباط، از ارائه موفق پیام و تأثیرگذاری آن می‌کاهد. در این میان شناختِ ویژگی‌های مخاطب از اهمیت بسزایی برخوردار است که در حوزه‌ها و قلمروهای گوناگونی انجام می‌پذیرد. نوشتار حاضر می‌کوشد با روش اسنادی و رویکرد تحلیل کیفی، با استناد به داده‌‌های تاریخی و اقتباس از عناصر ارتباطی، به شناسایی عوامل و ویژگی‌هایی بپردازد که با تأثیر در شخصیت مخاطب، نوع مواجهه وی با پیام نبوی را در فرایند ارتباطی تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. تأثیرپذیری از ساختار قومی-قبیله‌ای، تأثیرپذیری از بت ذهنی قبیله، از فقر اقتصادی، از اقتدار و غلبه، از شیوخ و رؤسای قبایل، و تأثیرپذیری از پیمان‌ها و پیوندهای قبیله‌ای در فرایند ارتباطی، از جمله ویژگی‌های شخصیتی مخاطبانِ عصر نبوی است. اولویتِ ساختار شناختی، مقتضیات و چالش‌های آن نیز از جمله مؤلفه‌ها و ویژگی‌های شخصیتیِ عامِ مخاطبان بوده که همواره مورد اهتمام رسول اکرم| در فرایند ارتباطی قرار گرفته است.

در میان منابع حدیثی شیعه عبارتی وجود دارد با این مضمون که اهل بیت پیامبر 'Jبه سبّ و شَتم مخالفانشان دستور داده‌اند: «نَحْنُ مَعَاشِرَ بَنِی هَاشِمٍ نَأْمُرُ کبَارَنَا وَ صِغَارَنَا بِسَبِّهِمَا وَالْبَرَاءَةِ مِنْهُمَا». اولین بار کشّی در قرن چهارم هجری قمری در کتاب رجالی خویش این سخن را پیش کشید. تا قرن دوازدهم اثری از این سخن در کتاب‌های روایی نبود تا اینکه در قرن دوازدهم علمای اخباری در کتاب‌های عوالم العلوم، بحار الانوار و ریاض الانوار دیگر بار با اندک تفاوتی به نقل از رجال کشی این سخن را ذکر کردند. حدیث مزید و مضطرب است و این عبارت سخن سید حمیری از فرقه کیسانیه است نه امام معصومj. علاوه بر این، در سلسله سند روایت، افرادی چون نصر بن صباح، اسحاق بن محمد بصری و محمد بن جمهور عمّی وجود دارند که در زمره غالیان‌اند. از آنجایی که در تفکّر کیسانیه و غالیان پدیده سبّ و شتم مخالفان شیعه و امامان معصوم D پررنگ است، می‌توان به الحاقی‌بودن عبارت «نَحْنُ مَعَاشِرَ بَنِی هَاشِمٍ نَأْمُرُ کبَارَنَا وَ صِغَارَنَا بِسَبِّهِمَا وَالْبَرَاءَةِ مِنْهُمَا» و جعلی و ضعیف‌بودنش حکم داد. علاوه بر این، مضمون عبارت با آیات قرآن و روایات معصومان D در تضاد است.

از الگوهای مهم دعوت، الگوی فردی‌فرهنگی و اجتماعی‌ساختاری است. در الگوی اول، دعوت بیشتر جنبه فردی دارد و هدف، رساندن پیام به هر یک از مخاطبان است. در این الگوی ‌روان‌شناختی، مخاطب در اثرپذیری دعوت بسیار تأثیرگذار است، اما به نوع طبقه اجتماعی و ساختارهای اجتماعی توجهی نمی‌شود. در این پژوهش، دعوت پیامبر اسلام k در دوران مکه با روش کیفی تطبیق الگو تحلیل می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بسنده‌کردن به جنبه‌های فردی مخاطبان و بی‌توجهی به شاخصه‌ها و مدل‌های اجتماعی برای تحلیل کامل، صحیح نیست. دعوت پیامبر k در مکه به رغم آنکه بیشتر جنبه فردی داشت، اما گاهی، مثلاً در انذار خویشاوندان و ارسال نامه به نجاشی، شاخصه‌های مدل اجتماعی را به خدمت می‌گرفت. بر اساس این فرضیه می‌توان برای دعوت پیامبر اکرم k در مکه مدلی دوبعدی مطرح کرد. در این تحقیق، با استفاده از روش تطبیق الگو، درصدد شناخت معیارها و شاخصه‌های مدل دعوت و تطبیق آن بر سیره و روش دعوت پیامبر اسلام k در دوران مکه و پس از بعثت هستیم تا ببینیم نوع دعوت ایشان در مکه بر اساس چه نوع مدل دعوتی (فردی‌فرهنگی یا اجتماعی‌ساختاری) تبیین و تحلیل می‌شود.

با وجود آنکه اطاعت مطلق و حجیت سنّت گفتاری و غیرگفتاری پیامبر6 به روشنی در آیات وحی آمده است، اما قرآنیون که از جریان های تفسیری معاصر اهل سنّت به شمار می روند، بر مبنای اندیشه قرآن بسندگی در دین، با رأی گروی و تأویل گروی در برداشت از مفاهیم و مدالیل آیات وجوب اطاعت از پیامبر6، بر نفی جایگاه سنّت در شناخت دین پای فشرده اند. صاحبان این جریان با انکار حجیت سنّت برمبنای جامعیت تفصیلی حقایق قرآن، نفی وجود ابهام در احکام و آموزه های دینی در سایه امکان وجواز تدبر در قرآن، معصوم نبودن پیامبر6، تعلق اراده الهی بر حفاظت انحصاری قرآن، انحصار تشریع در قرآن و عدم اصالت تاریخی روایات پیامبر6، درگسترش نگاه منفی به سنّت و برداشت ذوقی از آیات اطاعت از پیامبر6 کوشیده اند. در این نوشتار تلاش شده است تا با رویکردی تحلیلی- انتقادی، آسیب های مبنایی این جریان در فهم و تفسیر آیات برابری اطاعت از پیامبر 6 با اطاعت الهی و آیات وجوب اطاعت مطلق از پیامبر6 روشن شود.