جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث اسلامی‌سازی علوم در جهان اسلام از مسائل مهم در عرصة علوم انسانی است که در چند دهة اخیر ذهن بسیاری از متفکران حوزة علم و دین را به خود مشغول کرده است. پژوهش در مبانی و مبادی معرفت‌شناختی و روش‌شناختی دیدگاه‌های مطرح در حوزة علم دینی، یکی از نیازهای اساسی متفکران عرصة علوم انسانی و اجتماعی است. بحران‌های ناشی از علم‌گرایی و افراط در نظریات تعارض علم و دین در دو قرن اخیر، همکاری علم و دین و به تبع آن امکان علم دینی و خداباور را با چالش و تردید مواجه کرده است. فاروقی با تأکید بر میراث اسلامی و توجه به ضعف‌های نظام آموزشی سنتی و غربی، اسلامی‌سازی علوم را در گرو اصلاح نظام آموزشی و ادغام دو سیستم سنتی اسلامی و جدید غربی با محوریت اسلام می‌داند. اهمیت دیدگاه فاروقی در شناخت و تبیین ضعف‌ها و کاستی‌های نظام آموزشی اسلامی و نگاه آسیب‌شناسانه به علوم جدید است. ضعف نظریة فاروقی نیز در این است که وی در تلفیق میراث اسلامی با علوم جدید نتوانسته راهکاری مناسب برای سازگار کردن این دو سیستم ارائه دهد؛ همچنین نتوانسته روش‌شناسی مناسبی برای اجرایی کردن مراحلی که در دستور کار قرارداده است، عرضه کند.

ترجمه ماشینی: در این اثر به موقع و مهم، جان اسپوزیتو و جان وول توسعه جنبش‌ها و اندیشه‌های اسلامی معاصر را از طریق زندگی‌نامه نه روشنفکر فعال فعال که طیف وسیعی از جوامع مسلمان را نمایندگی می‌کنند، بررسی می‌کنند. بسیاری از مسلمانان فعالیت‌های احیاگر را با تلاش‌های فکری ترکیب کرده‌اند، اما تنها تعداد کمی از آنها به دیده شدن و نفوذ بین‌المللی قابل توجهی دست یافته‌اند. اسپوزیتو و وول با بررسی زندگی و کار نه شخصیت شناخته شده بین المللی، درک جدیدی از مبانی فکری آگاهی و سیاست اسلامی معاصر ارائه می دهند. مشخصات این افراد عبارتند از: اسماعیل راگی الفاروقی (ایالات متحده/فلسطین)، خورشید احمد (هند/پاکستان)، مریم جمیله (ایالات متحده/پاکستان)، حسن حنفی (سودان)، راشد غنوشی (تونس)، حسن الترابی (سودان) ، عبدالکریم سروش (ایران)، انور ابراهیم (مالزی) و عبدالرحمن وحید (اندونزی). این متفکران به برخی از مهم‌ترین تحولات فکری و فعال در جهان اسلام در دهه‌های 1980 و 1990 کمک کردند - دوره‌ای که طی آن جنبش‌های اسلامی به یک نیروی اصلی در جوامع مسلمان و امور بین‌المللی تبدیل شدند. آنها به سازماندهی و رهبری جنبش‌های نوسازی اسلامی کمک کردند و پایه‌های مفهومی برنامه‌هایی را که این جنبش‌ها مدافع آن‌ها هستند، فراهم کردند. آنها با هم نشان دهنده یک مرحله متمایز در تکامل تفکر اسلامی هستند: تلاش مداوم برای ایجاد ترکیبی مؤثر از مدرنیته و سنت اسلامی. کار آنها هسته اصلی تجدید حیات اسلامی در دهه 1990 و پایه و اساس آنچه می تواند در قرن بیست و یکم تبدیل شود را فراهم می کند.

بحث علم دینی یا اسلامی سازی علوم در جهان اسلام، یکی از مسائل مهم در عرصه علوم انسانی است که در چند دهه اخیر ذهن بسیاری از متفکران و فیلسوفان را در حوزه علم و دین به خود مشغول کرده است. لذا پژوهش در مبانی و مبادی معرفت شناختی و روش شناختیدیدگاه های مطرح شده در حوزه علم دینی یکی از نیازهای اساسی متفکرین در عرصه علوم انسانی و اجتماعی است.به طور کلی مواردی چون بحران های ناشی از تمدن و فرهنگ جدید غرب، ضرورت حل عقب ماندگی فکری و معرفتی امت اسلام ، محدودیت ها و کاستی های موجود در علوم تجربی جدید، اهمیت آموزه های اسلامی و احیای میراث تمدنی و علمی مسلمانان و گسترش ابعاد نظریات وحدت علم و دین را می توان به عنوان انگیزه های طرح و بسط اندیشه علم دینی بطور کلی و علم اسلامی بطور خاص عنوان کرد. علاوه بر آن ناکارآمدی علوم انسانی جدید و دوگانگی فرهنگی در جوامع اسلامی ضرورت تولید علم دینی را دو چندان نموده است.در این زمینه نظریات مختلفی توسط اندیشمندان جهان اسلام طی دو قرن گذشته ارائه شده است و هریک از زاویه نگرش خود به اسلامی سازی علم پرداخته اند، که از جمله آنها می توان به دکتراسماعیل فاروقی، دکتر سیّد حسین نصر و آیت الله جوادی آملی اشاره کرد. رویکردها و مبانی متفاوت دکتر فاروقی ، دکتر نصر و آیت الله جوادی آملی باعث ارائه دیدگاه های مختلفی درباره ابعاد و چگونگی تولید علم اسلامی گردیده است. دکتر فاروقی با تاکید بر میراث اسلامی گذشته و ضعف های نظام آموزشی سنّتی و غرب، اسلامی سازی علوم را در گرو اصلاح نظام آموزشی و ادغام دو سیستم سنّتی اسلامی و جدید غربی با محوریت اسلام می داند. از زاویه دیگر، دکتر نصر با نقد مدرنیته و به چالش کشیدن تجدّدگرایی، رجوع به سنّت و احیاء علم مقدس را راه کارارائه شده خویش عنوان کرده است. آیت الله جوادی با نگاه دایره المعارفی به دین معتقد است، علم یکسره دینی می باشد و تقسیم کردن علم به دینی و غیردینی ناصواب است. وی با تغییر جهان بینی و مبانی علوم موجود در دانشگاه ها در صدد اسلامی کردن علوم هستند.

برونو گیوئیدردونی(Bruno Guiderdoni)، دکترای اخترفیزیک، پژوهشگر «مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه» (CNRS) و «انستیتو اخترفیزیک پاریس»، عضو شورای اجرایی «بنیاد تمپلتون» و «دومین برنامه علم و جستجوی حقیقت» در «مرکز الهیات و علوم طبیعی برکلی»، عضو شورای علمی «دانشگاه بین‌رشته‌ای پاریس» است. هدف آثار و فعالیت‌های علمی در بیش از هشتاد عنوان منتشرشده، شناخت فرآیندهایی است که به شکل‌گیری و تحول کهکشان‌ها می‌انجامد. وی در تلاش است تا چهارچوبی نظری برای تفسیر داده‌های به دست‌آمده از کهکشان‌های دوردست ارائه کند. در سال ۱۹۹۴، با برخی دیگر از اندیشمندان مسلمان، «موسسه مطالعات عالی اسلامی[۱]» را پایه‌گذاری کرد که هدف آن شناساندن ارزش‌های معنوی و فرهنگی اسلام به جامعه غربی است. در این زمینه، وی به‌طور مرتب همایش‌هایی در موضوعات گوناگون برگزار می‌کند. او در الهیات اسلامی تاکنون بیش از ۱۴۰ مقاله منتشر کرده است. از ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۹، در برنامه «ادیان» شبکه دوم تلویزیون فرانسه، برنامه هفتگی «شناخت اسلام» را اجرا کرده و در آن با بسیاری از اندیشمندان جهان اسلام به گفتگو نشسته است. وی هم اینک در حال نگارش کتابی در «معنویت اسلام» است. گیوئیدردونی به اسلام گرویده و نام کوچک خود را به عبدالحق تغییر داده است.

اسماعیل فاروقی، اندیشمندی فلسطینی الاصل است که در ۱۹۲۱ در فلسطین زاده شد، دروس مقدماتی دینی را نزد پدر و در مسجد آموخت و در سال ۱۹۳۶به کالج فرانسوی سن ژوزف رفته و مشغول تحصیل می‌شود. وی در سال ۱۹۴۸ وارد دانشگاه آمریکایی بیروت شده و یکسال بعد به آمریکا می رود و در دانشگاه ایندیانا و هاروارد به تحصیل در رشته فلسفه می پردازد. از سال ۱۹۶۴ تا ۱۹۶۸ قریب به چهار سال به تدریس در دانشگاه مگ گیل کانادا و دیگر مراکز علمی کراچی و قاهره می پردازد و در نهایت از سال ۱۹۶۸ تا ۱۹۸۶ در دانشگاه تمپل آمریکا کرسی استادی را در اختیار می‌گیرد. از وی حدود ۲۵ کتاب و بیش از یکصد مقاله باقی مانده است. ایشان در سال ۱۹۸۰ با حمایت عربستان سعودی و همکاری طه جابر علوانی و عبد الحمید ابوسلیمان موسسه ای با نام «المعهد العالمی للفکر الاسلامی» را تاسیس کرد. وی به همراه همسرش در سال ۱۹۸۶ در ایالت پنسیلوانیای آمریکا در منزل خود به قتل رسی. او از پیشگامان نظریه علوم اسلامی _ انسانی و از جمله کسانی بود که اسلامی‌‌سازی علوم انسانی را بررسی کرد و دیدگاه‌های او تأثیر بسزایی در فرایند شکل گیری نظریه های علم دینی داشته است. فاروقی همچون دیگر هم‌قطاران خود، راه حل عقب‌ماندگی مسلمانان را اصلاح نظام آموزشی و حاکمیت بخشیدن اندیشه و باور اسلامی بر این نظام آموزشی می‌داند و معتقد است از آنجا که این نظام متکی بر متون، ساختار و مدیریت مناسب آموزشی است، باید اسلامی‌سازی در همه این امور صورت گیرد. راهکار فاروقی در این باره، اصول پنج‌گانه اسلامی حاکم بر علم و نیز مراحل دوازده‌گانه تولید و تدوین متون است. زیر ساخت ورود فاروقی به مبحث اسلامی سازی کاملا نهضت طلبانه، اصلاح طلبانه، تمدنی، اجتماعی و سیاسی است. این شاخصه ای که در شخصیت و در نگاه ایشان است، در کمتر فردی که وارد این عرصه شده قابل رویت است. ادبیات ایشان در مبحث اسلامی سازی، ادبیاتی مرتبط با مقوله هایی مثل استعمار، استبداد، دیکتاتوری، انحطاط، سیطره و هیمنه غرب است. حتی هجوم فرهنگی عیناً در ادبیات ایشان باعنوان «الغضب الثقافی» وجود دارد که از طرف غرب طرح می کنند. این یک بخش مهم و تأثیر گذار در راه حل هایی است که بعدا ارائه می کنند. ما در داخل کشور هم افرادی مثل آیت الله جوادی داریم که در بحث اسلامی سازی علوم نگاه خوب و مثبت دارند. ولی وقتی شما سخنان آیت الله جوادی را در خصوص اسلامی سازی علوم، مناسبات عقل و علم، عقل و دین بررسی می کنید تقریبا این ادبیات نهضتی، تمدنی، سیاسی و اجتماعی را نمی بینید. مسأله بیشتر مبنا و ابعاد نظری و فلسفی پیدا می کند. در مقام مقایسه، مالک بن نبی شبیه اسماعیل فاروقی است. مالک بن نبی یک فیلسوف الجزایری صد سال اخیر بود – بین سال های ۱۹۰۷ تا ۱۹۷۳ - یعنی چند سال قبل از انقلاب از دنیا می رود. وی در بحث تمدن شناسی چهره ای مهم در قرن اخیربوده ، صریحا می گوید من در بحث اخلاق و کلام به مبانی نظری و فلسفی مسلمانان التفاتی ندارم و روی سخنم چیستی حق و باطل نیست. مأموریت فعلیِ من نگاهِ پدیدار شناسانه اجتماعی واقع گراست و می خواهم از ناکارآمدی عقاید مسلمانان یا عدم تحقق تمدنی عقاید آن ها سخن بگویم، ریشه اش را پیدا کرده و راه حل ارائه دهم. فاروقی نیز در همین خط قرار می گیرد و با توجه به ادبیات وی از سال ۱۹۴۹که از فلسطین خارج می شود این نکات قابل استنتاج است. بعد از اشغال فلسطین، مسئولیت مهمی در استان الجلیل اسرائیل به عهده وی گذاشته می شود. فاروقی متولد یافا است ولی در الجلیل تا حد استاندار ارتقا می یابد، حدود دو سال بعد به آمریکا می رود. فاروقی وقتی وارد آمریکا می شود، با تمام وجود مواجهه فکری فلسفی بین اسلام و غرب را لمس می کند. وی در این سه حوزه دین شناسی (تاریخ ادیان، مطالعات تطبیقی و فلسفه دین) سرآمد بوده و کاملا آکادمیک و قوی است. در دانشگاه آمریکا این مواد درسی را تألیف کرده که از آثار ایشان که حدود ۲۵ کتاب است تا حالا دو یا سه اثر به عربی ترجمه شده است. یعنی از ۲۵ اثر ایشان هنوز حدود ۲۰ اثر به زبان انگلیسی است. کتاب تمدن دین اسلامی از وی ترجمه شده که همراه با همسرش نوشته، تاریخ ادیان را نیز که به همراه همسرش نگاشته، ترجمه شده و دیگر کتاب مهم وی اسلامیه المعرفه است. این کتاب مانیفست معهد العالمی است. مقالات فاروقی غالبا در مجله المسلم المعاصر (حدود ۲۰ مقاله) چاپ شده است. برخی از مقالات دیگر او نیز در مجله علوم اجتماعی که در آن زمان به زبان انگلیسی چاپ می شد، درج گردیده است.

مسئله اسلامی‌سازی دانش، حدود سال 1960 طرح شد و اسماعیل راجی فاروقی از جمله پیشگامان این بحث بوده که آرای وی تاکنون در کانون توجه صاحب‌نظران بوده است. این نوشتار در صدد تبیین، تحلیل، نقد و بررسی دیدگاه‌های وی در این زمینه است. فاروقی همچون برخی دیگر، راه حل عقب‌ماندگی مسلمانان را اصلاح نظام آموزشی و حاکمیت بخشیدن اندیشه و باور اسلامی بر این نظام آموزشی می‌داند. از آنجا که این نظام متکی بر متون، ساختار و مدیریت مناسب آموزشی است، باید اسلامی‌سازی در همه این امور صورت گیرد. راهکار فاروقی در این باره، اصول پنج‌گانه اسلامی حاکم بر علم و نیز مراحل دوازده‌گانه تولید و تدوین متون است. پژوهش حاضر با مروری انتقادی بر ایده‌های پیش‌گفته فاروقی، بر آن است تا مهم‌ترین چالش‌های نظریه وی را بررسی کند.

جریان اسلامی سازی معرفت که از حدود دو قرن پیش آغاز شده طرف دارانی جدی در برخی ملل اسلامی و عربی دارد، از جمله اسماعیل راجی الفاروقی و همفکران او توجه خاصی به این امر کرده اند. آن ها در مقام نظریه پردازی بر بازخوانی میراث علمی گذشته، شناسایی علل عقب ماندگی مسلمانان معاصر، تاسیس روش شناسی اسلامی ملهم از قرآن، ایجاد ادبیات انگلیسی- اسلامی و اصلاح نظام آموزشی کنونی جوامع اسلامی تاکید کرده اند، و در عمل، برخی موسسات و دانشگاه های اسلامی، انجمن های علمی و اسلامی و موارد شبیه آن ها را تاسیس کرده اند و برای شناسایی استعدادهای کشورهای اسلامی کنفرانس هایی برگزار کرده اند و در مجموع توانسته اند ادبیات اسلامی سازی معرفت را به متفکران جهان اسلام معرفی کنند؛ اما نگرش های قشری و گاه سلفی گری و انتظارات روش شناختی نابه جای آنان از قرآن برای تمهید نظریه های علمی شان مانع از موفقیت این اندیشه شده است. در این مقاله، ضمن بررسی دیدگاه ها و اقدامات فاروقی و هم فکران او درباره اسلامی سازی معرفت، ابعاد مثبت و منفی آن بررسی و نقد شده است، تا ابعاد امکان استفاده از تجربیات آنان در اسلامی سازی علم در عصر حاضر آشکار شود.