جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیعه از سده‌های نخستین در تفسیر قرآن کریم و شرح معانی آن نقش داشتند و تاریخ تفسیر، عناوین بیش از دو هزار و دویست تفسیر متعلق به شیعه‌ی امامیه را ثبت و ضبط کرده است. یکی از این پرچمداران شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی است که کتاب‌های او مشتمل بر آراء تفسیری بسیاری بوده و تأثیر زیادی بر تفسر و تبیین کلام الله از خود به جای گذاشته است. اما آنچه مرا به نگارش در این موضوع وادار کرد، کم‌کاری محققین در این زمینه و بی‌اعتنایی به آراء تفسیری وی با وجود اهمیت و بسیاری آنها بوده است، هر چند که از تفسیر او چیزی به دست ما نرسیده است. از این رو مناسب دیدم که آرائی که در درون تألیفات اوست گردآوری کنم. پس آنها را در این تحقیق در یک جا گرد آوردم و عنوان آن را گردآوری و بررسی آراء تفسیری شیخ صدوق در آثارش نامیدم. روش من در این تحقیق همان روش گردآوری و تحلیل است، به طوری که آراء تفسیری او را در تألیفاتش دنبال کردم و آنها را در یک مکان فراهم آوردم، آنگاه به بررسی و مقایسه آنها با آراء دیگر مفسرین اقدام کردم و در ادامه به دسته‌بندی یا تقدم یکی بر دیگری پرداختم که به نتایجی منجر شد از آن جمله این که شیخ صدوق بلکه دیگر علمای امامیه کوشش بسیاری در شرح و تبیین قرآن کریم نشان داده‌اند، ولی به دیگران توجهی نداشتند و راوی آنها خود مفسر و فقیه و متکلم بوده است. به این ترتیب شیخ صدوق قرآن کریم را مطابق آنچه در ذهن داشت و بر اساس آنچه از احادیث ائمه هدی به او رسیده بود و یا با مراجعه به گفتار اهل لغت تفسیر نموده و تا اندازه‌ی زیادی از روش روائی و نقلی خارج نشده است.

شیعیان معتقدند که اهل بیت علیهم السلام در آخرت نیز دارای مقام های بلند و فوق العاده ای هستند، و در این رابطه احادیث فراوانی در منابع حدیثی مختلفی، از ایشان یافت می شود، همانند حضور ایشان بر بالین محتضر، شفاعت در قبر، حمل لواء حمد، ساقی کوثر بودن ایشان، حضور و کمک رسانی به مومنین بر پل صراط و ... که ازجمله این مقامات است. با توجه به این که شیخ صدوق و شیخ مفید علیهما الرحمه از بزرگان شیعه هستند و رویکردهای علمی متفاوتی نیز دارند، سعی بر آن شده است تا، موضوع یاد شده را با توجه به نظرات و آراء این دو عالم شیعی مورد بررسی قرار گیرد و اشتراکات و تمایزات آنها آشکار شود. مهمترین اشتراکاتی که در نظریات این دو عالم شیعی می توان یافت چنین است که هر دو قائل هستند که اهل بیت دارای مقاماتی اخروی هستند، مثلا حق شفاعت دارند، تقسیم کننده بهشت و جهنم هستند، صاحب حوثر هستند، صاحب لواء حمد هستند، در تک تک مراحل سخت به یاری مومنین می پردازند، و اما اختلافی که بین این دو صاحب نظریه وجود دارد، اصلی ترین و مهم ترین اختلافی که بین این دو عالم شیعی وجود دارد حضور اهل بیت بر بالین محتضر است، طبق نظر شیخ مفیدعلیه الرحمه فرد محتضر اهل بیت را چشمان جسمانی خویش مشاهده نمی کند بلکه صرفا وجود ایشان را به خاطر ولایت ایشان احساس می کند، اما طبق نظریه شیخ صدوقعلیه الرحمه فرد محتضر با همین چشمان مادی پیغمبر و امامان معصوم علیهم السلام را مشاهده می کند. علاوه بر این اختلاف، اختلافات جزئی دیگری نیز میان نظریات این دو عالم شیعی وجود دارد، مثلا: در معنای اعراف اختلافی وجود دارد، شیخ صدوقعلیه الرحمه می گوید که اعراف سوری است یعنی یا مکان مرتفعی است، یا حجابی است میان بهشت و جهنم، اما شیخ مفیدعلیه الرحمه می گوید که اعراف کوهی است میان بهشت و جهنم، به همین نحو اختلافات جزئی دیگری نیز وجود دارد، مثلا در: روح، عقبی، صراط، حساب و میزان..

کتاب عقاید شیخ صدوق کتابی گران قیمت برای مذهب شیعه دوازده امام است. وی در این کتاب مهمترین عقاید شیعه را بیان کرده و آنها را با شواهد قرآنی و احادیث نبوی اثبات کرده است. این کتاب چهل و پنج فصل دارد. سوره توحید ، فصل صفات ذاتی و فعالی خداوند ، فصل عدل الهی و ... نامگذاری شده است. این کتاب شیعیان میانمار را معرفی می کند که هنوز با اعتقادات واقعی شیعه آشنا نیستند. در فصول این کتاب توضیحاتی ارائه داده ام تا شیعیان میانمار بیشتر درک کنند. تاکنون چنین کتابی در میانمار نوشته نشده است. اگر کسی می خواهد اعتقادات شیعه را بداند ، باید زبان دیگری مانند عربی یا فارسی را بیاموزد. (الحمدلله) امروز با یاری خداوند توانستیم کتاب عقاید شیعه را ترجمه کنیم. بنابراین شیعیان میانمار باید از این کتاب بهره مند شوند.

در رسالۀ پیش رو با عنوان «تحلیل و ارزیابی رویکرد حدیثی شیخ صدوق و شیخ مفید در مباحث کلامی با تأکید بر «اعتقادات الامامیه» و «تصحیح اعتقادات الامامیه» چند نکته حاصل‌می‌گردد. الف. این دو عالم شیعی درعین‌حال که با عقل فلسفی عمیق درگیرنبوده-اند؛ عقل استدلالی و نقل را به‌عنوان مرجع معرفت‌شناسی، محور رویکردشان قرار داده‌اند؛ به‌طوری‌که موفق به ارائۀ روشی میانه از جمع میان عقل و نقل گردیده‌اند؛ بطوریکه با تکیه ‌بر این دو منبع ارزشمند در نقد برخی احادیث و تأویل یا توجیه روایات تحریف نما و اخبار واحد ثقه و غلوآمیز بسیار یاری گرفته‌اند. اگرچه درجۀ توجه شیخ مفید به عقل بسی بالاتر از شیخ صدوق است. ب. پژوهش حاضر که با بهره‌مندی از روش توصیفی- تحلیلی انجام‌شده است، دربررسی عملکرد این دواندیشه‌ور در مواجهه با اخبار آحاد که به نوعی روایات غلوآمیز و تحریف‌نما را نیز دربردارد، در پی بررسی اختلاف عملکرد و مرتفع کردن این تفاوت‌ها میان آرای ایشان، ازجمله پیرامون رویکرد ایشان نسبت به عمل بر پایۀ خبرهای واحد ثقه‌ ظنی در حوزۀ اعتقادات است. این اختلاف از باب عدم تبیین و تصریح مبانی است وچیزی بیش از تفاوتی ظاهری و اختلاف غیر بنیادین نیست؛ زیرا برخی احادیث نامعتبر از سوی شیخ مفید از باب اختلاف در مفهوم و درجۀ حدیث ضعیف است وبرخی دیگر از زمرۀ احادیث غیر قابل اعتماد بشمار می روند؛ نظیر احادیث جعلی از سوی اهل تسنن. در خصوص روایات تحریف‌نما نیزهردو به عدم تحریف به زیاده و حذف در قرآن قائل هستند. در باب نقد حدیث نیز شیخ مفید رویکرد گسترده تری را اتخاذ داشته است که از دلایل آن توجه ایشان به مشکلات سندی روایات آحاد و اضطراب درمتن روایات و شیوۀ عقل مداری جدی تروی مربوط می‌گردد که این شیوه با شرایط و مقتضیات خاص شیخ مفید در مقابله با فرقه‌‌های متعدد ازجمله معتزله ارتباط تنگاتنگ دارد.

تنزیه و تشبیه، دو مقوله از مباحث زیربنایی خداشناسی است و محدّثان و متکلّمان اسلامی بر طبق مبانی تفسیری و اصول استنباطی خود در حوزه‌ی قرآن و حدیث، به دو دسته‌ی تنزیهی و تشبیهی تقسیم ‌شده‌اند. گرچه در فلسفه و عرفان قسم سومی هم به نام توحید برآن دو افزوده‌اند. در این پژوهش، کتاب التوحید شیخ صدوق به عنوان اثر حدیثی کهن در موضوع تنزیه الهی، و کتاب التوحید ابن‌خزیمه به عنوان منبع مهمّ تشبیهی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. و سؤالی مهم در این بین مطرح می‌شود که آن دو محدّث بزرگ برچه اساسی رویکرد خود را توحیدی می‌دانند. و کدام‌یک از آن دو به عنوان عقیده‌ی حقّ الهی قابل پذیرش می‌باشد. از مقایسه‌ی این دو اثر چنین برمی‌آید که شیخ صدوق با تکیه بر لغت، عقل، آیات محکم قرآن و روایات معتبر، تنزیه را برگزیده است؛ و ابن‌خزیمه با تعبّد صرف به ظاهر آیات و روایات، به تشبیه و جسم‌انگاری معتقد شده است. دستاورد این پژوهش مستقل، اثبات صحّت عقیده‌ی توحیدی است، که همان عدم جسم‌انگاری و تنزیه فراگیر الهی به لحاظ بساطت ذات و معنا شناختی صفات بر اساس کتاب التوحید شیخ صدوق می‌باشد، و این‌که جسم انگاری و تشبیه به هیچ وجه جایگاهی در قرآن، روایات و عقل ندارد و مبنای تفسیری ابن‌خزیمه به لحاظ ظاهرگرایی متعصّبانه در تبیین آیات و روایات و بی‌اعتنایی به قواعد عقلی، صحیح نیست. و دیگر این‌که روایت‌های تشبیهی آن کتاب به لحاظ دلالت، و در موارد زیادی به لحاظ صدور، غیر قابل پذیرش است. و با توجّه به شواهد مستند، شیخ صدوق کتاب التوحید را در پاسخ به عقاید تشبیهی حنبلیان و کرامیّه در اقلیم خراسان و نیشابور نوشته است. ابواب متناظر کتاب شیخ صدوق نشان‌گر آگاهی وی از مطالب کتاب التوحید ابن‌خزیمه است. درضمن، او با نقل گسترده روایت‌های توحیدی، زمینه‌ساز اقبال به مسائل توحیدی و شکل‌گیری نظرهای متفاوت در مقابل وی بوده است.

تاریخ علم و فرهنگ غنی اسالمی مزین است به نام ستارگان و مشاهیری که با تالش خستگی ناپذیر و هوش سرشار خود واز رهگذر تزکیه و تهذیب نفس پیش برندگان راه علم و معرفت در پهنه جغرافیایی اسالم بوده اند. ایشان وامدار اسالم اند و نیز، شریعت خاتم به برکت روح بلند ایشان توسعه یافته و تثبیت گشته است و به همین سبب است که مدال افضل بودن بر انبیا را دریافت کرده اند. در میان این نام آوران و اندیشمندان پارسا، به اعتراف بسیاری از علمای پس از وی، نام شیخ صدوق تا حیات اسالم باقی است، خواهد درخشید. محدث فقیهی که در زمان امامت آخرین امام شیعیان می زیست و به دعای آن حضرت پا به عرصه وجود نهاد. از ایشان تالیفات مهمی باقی مانده که از منابع دست اول علمی محسوب می شود. از وجوه حایز اهمیت آثار شیخ صدوق در حوزه مهدویت، نزدیک بودن زمان حیات ایشان با آغاز دوره امامت امام عصر عجل اهلل تعالی فرجه الشریف می باشد. اعتقاد به مهدویت، باور و ایمان به آخرین ذخیره هستی، ثمره تمامی رسالت ها، منشا همه کماالت، سرچشمه تمام خیرات و جلوه تمامی خیرات و زیبایی ها است. ایمان به مهدویت اعتقاد را در قبها احیا می کند، به حیات انسان هدف و معنا می دهد و انسان را به آینده ای درخشان نوید می دهد به او قدرت داده تا در برابر ظلم و ستم ایستادگی کند و در مقابل ستمگران و غاصبان سرتسلیم و تعظیم پایین نیندازد. اعتقاد به مهدویت یک اعتقاد دینی با ویژگی خاص نیست، بنابراین این نگاه و اندیشه ای بود در بین تمام سرزمین های جهان با هر فرهنگ و رسومی، هر ملیت و نژادی وجود داشته، این اعتقاد ذاتی آنجا خود را بیان دارد که ملتهای گوناگون جهان با کلیه تفاوتهایی که موجود است به یک نگاه و باور همسو ایمان دارند و آن این بود که عاقبت زمانی برای زمین و انسان موجود تازه رسیده است که بشر را از کلیه سیاهی ها و زشتی ها پاک داشته و بشر را به بزرگی و کمال آنصورتی که شایسته این خلیفه خدایی است رهنمون داشته است. مهدویت فقط برای آینده نامعلوم بشریت، اهداف مشخص و زیبا بیان داشته که امروز بشر نیز در حیطه فهم و معرفت به این مهم است. ندانستن امام راه، اهداف و محل او و ندانستن تکالیف ما در قبال او، همان حیات جاهلی است که مرگ جاهلی را در پی دارد و در روایات گوناگون به آن پرداخته شده است. پژوهش حاضر اثبات و تبیین عقلی و روایی مهدویت در آثار شیخ صدوق است. ایشان با دعای امام عصر عجل اهلل تعالی فرجه به دنیا آمده و به امر آن حضرت دست به قلم برده و کتاب کمال الدین و تمام د النعه را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب در مورد سنت الهی غیبت می باشد که در طول زمان در میان فرستادگان و انبیا الهی جاری بوده است.

اهمیت پرداختن به "تبیین جایگاه و نقش استادعلی‌ا‌کبرغفاری در حفظ و انتقال فرهنگ شیعه به آیندگان با تأسی از شیخ صدوق" از آن جهت ضروری است که در آثار و خدمات علمی صدوق و غفاری، باوجود فاصله زمانی قابل توجهی بین آنها، در موارد زیادی مشابهت دیده می‌شود. ازجمله این موارد؛ شخصیت، خدمات علمی به ویژه نقش مشترک آنها در انتقال فرهنگ و ذخائر حدیثی شیعه به آیندگان است؛ همان‌طور که صدوق در قرن چهارم هجری در أخذ، حفظ و حراست از احادیث معصومین کوشیده و این میراث‌ عظیم را از گذشتگان به‌ آیندگان‌ انتقال‌ داده، غفاری نیز در عصر حاضر این آثار را از گزند آسیب‌های متعدد پیرایش کرده و با تصحیح و تحقیق علمی آنها را به آیندگان انتقال داد. بنابراین، معرفی فعالیت‌ها و خدمات علمی غفاری در مقایسه با ابرمرد تاریخ علم حدیث صدوق، راهی به سوی آیندگان می‌گشاید تا عالم تشیع از آن بهره‌مند گردد. آثار مکتوب غفاری إهتمام ایشان به تصحیح و تحقیق آثار بزرگان دین، توجه به اهمیت آنها، تأسی و ارادت به شخصیت علمی بزرگان دین به ویژه صدوق را به خوبی می‌نمایاند و ایشان را در جرگه‌ی حدیث‌شناسان بلندپایه‌ی مکتب ائمه‌ی-معصومین قرار می‌دهد. مجاهدت‌علمی ایشان برای آیندگان ارزشمند و قابل الگوگیری است.

پرورش کرامت انسانى را مى توان به عنوان یکى از مهم ترین اهداف در نظام تربیتى اسلام در نظر گرفت. منظور، نه کرامت ذاتى انسان، بلکه کرامت اکتسابى مراد است. شاید بتوان ادعا نمود که غایت همه فعالیت هاى تربیتى شکوفا ساختن و بالفعل رساندن این نوع کرامت در ساحت وجودى انسان مى باشد. این نوشتار با روش توصیفى تحلیلى، از بین عوامل گوناگون تأثیرگذار بر پرورش کرامت، عاملیت «خانواده» و «مدرسه» را مورد بررسى قرار داده است که نقشى ویژه در پرورش کرامت اخلاقى آنها ایفا مى نمایند. برهمین اساس در یک سو، «توجه به جنبه الگویى والدین»، «رابطه عاطفى والدین و فرزندان» و «اعتدال در محبت ورزى» در خانواده؛ و در سوى دیگر، «توجه به اهداف تربیت» و «الزامات اخلاقى مربیان و رابطه آنها با متربیان» و نیز عامل «دوستان و همسالان» در مدرسه، از جمله مؤلفه هایى هستند که متناسب با ویژگى هاى خانواده و مدرسه، محوریت یافته و در شکوفایى و پروراندن کرامت اخلاقى فرد اثرگذار خواهند بود.

این پژوهش درصدد بررسی مسائل اخلاقی است که مشاور اسلامی باید در رابطه با مراجعان رعایت نماید. این پژوهش اسنادی، با بررسی آیات و روایات ناظر به این موضوع، به مسائل اخلاقی زیر در رابطه مشاور با مراجعان دست یافته است: تکریم مراجع، خوش گفتاری و خوش برخوردی، توجه کامل به مراجع و درک کامل وی، عدم سلب اختیار و آزادی مراجع، رازداری، عدم مشاوره با دشمن، خیانت نکردن به مراجع، نصیحت و خیرخواهی، صمیمیت و مهربانی، ایجاد و حفظ شادابی در مشاوره، جرئت و عدم ترس، ارائه مشاوره عمیق، حق مداری، عدم تبعیض، توجه به ویژگی های منحصر به فرد، وفای به عهد، مدارا با مراجع و نادیده گرفتن اشتباه های او، تواضع و دوری از تکبر، رعایت حیا و عفاف و دوری از شهوت پرستی، در نظرگرفتن مصلحت مراجع، دوری از لجاجت و بحث های بی ثمر، ارجاع مراجع در صورت عدم توانایی، عدم سوءاستفاده از موقعیت حرفه ای خود و مراجع، ارائه آگاهی های لازم، رابطه با خانواده مراجع، عدم انتقال نارسایی های شخصی خود به مراجع، و انتخاب همکاران و کارکنان باصلاحیت در مرکز مشاوره.

ادیان و مذاهب از اصولی تشکیل می شوند که قول به آنها و ایمان و اعتقاد به آنها شرط ورود در آن مذهب و قوام آن است. در میان مسلمین مسئله امامت و جانشینی پیامبر هم بلافاصله بعد از رحلت پیامبر محل مناقشه شیعه و سنی بوده است. در این مقاله قصد آن است که اعتقاد علمای شیعه راجع به اینکه امامت جزو اصول دین است و یا اصول مذهب بررسی شود و در خلال آن دیدگاه این علما نسبت به مخالفین شیعه که طیفی وسیع از ارتداد تا تساهل را در بر می گیرد بررسی شود.