جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان مسئله: برخی معتقدند تأثیرپذیری مولوی از عطار تا آنجاست که مثنوی ازنظر شکل و قالب و اشتمال بر حکایات، کاملاً متأثر از آثار عطار است؛ به همین سبب این پژوهش به‌دنبال معرفی جذبه و کشش و نشان‌دادن وجوه اشتراک این دو عارف در این موضوع است. کشش در اندیشۀ عارفان موهبت خاصی است که خداوند برای انسان رقم می‌زند. در اندیشة عرفانی، عارفان آدمیان را برای رسیدن به کمال روحانی به جهدی مستمر دعوت می‌کنند؛ اما از نظرِ آنان جهدِ خالی از عنایت، بی‌ثمر است. بسیاری از صوفیان نامدار و تأثیرگذار، اصالت و اهمیّت را به مجاهده و تلاش سالک داده‌اند و جذبه و عنایت را فرع دانسته‌اند. برخی دیگر از عارفان بزرگ نظیر مولانا و عطار، کشش را اصل دانسته‌اند و معتقدند چنانچه جذبه و کشش نباشد، تلاش سالک راه به جایی نمی‌برد. روش: این پژوهش به‌روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای به انجام رسیده است. یافته‌ها و نتایج: نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد مولوی و عطار برای تکمیل دین و شریعت عارف و برای رسیدن به معبود، بیشتر به جذبه تمایل دارند و دارای وجوه اشتراک بسیاری در این زمینه هستند؛ از نظر آنها، مجاهدت‌های سالک تنها تا جایی لازم است که نور جذبه بر سالک بتابد و سالک به مقصود برسد.

بیان مسئله: مطالعات جدید روان‌شناختی به‌طور اقناع‌کننده‌ای اثبات می‌کنند که متغیر نوستالژی با میزان آگاهی و گسترة شناختی افراد رابطه‌‌ای بسیار عمیق دارد؛ ازهمین‌رو، نباید نوستالژی را فقط مفهوم و برایندی حسی و حسرت‌آور از یادکرد گذشته‌های خاطره‌انگیز دانست که پیامدی فروکاسته و انفعالی درپی دارد. نوستالژی در فهم واقعی، کارکردی عقلانی و کنشی فعال تلقی می‌شود که می‌توان با ایجاد زمینة گفته‌پردازی و بهره‌گیری از شریک گفتمانی به مبانی خلاقانه و مولد آن دست یافت. روش: این مقاله درپی پاسخ‌دادن به این پرسش‌ها به‌روش مطالعة کتابخانه‌ای به‌شیوه‌‌ای تحلیلی است: 1) آیا می‌توان نی‌نامه را یک متن نوستالژیکی عالی متفکرانه و کدهای زبانی آن را نوعی زبان رفتاری تصعیدی دانست؟ 2) آیا می‌توان رابطه‌‌ای معنادار از امتزاج نوستالژی و تصعید در نی‌نامه به دست آورد؟ یافته‌ها و نتایج: تمایلات واپس‌زده و تصعیدی به هیچ شکلی در روند زندگی انسان فراموش نخواهند شد و پیوسته به هر طریقی فرد را در چنبره و مخمصة فشار نیروهای درونی قرار می‌دهد؛ بنابراین، این نیروها یا از مجاری زبان و یا از رهگذر ارگانیسم، خود را بروز می‌دهند؛ از اینجاست که شعر و شاعر در مطالعات روان‌شناختی بسیار مهم و جدّی به شمار می‌روند. قدر مسلم با اتکای همین مفاهیم، مولانا توانسته است نی‌نامه را با ساحتی گفتمانی روایی برای تبیین جهانی متفکرانه نوستالژی و زبانی تصعیدی مدبرانه فراهم آورد.

بیان مسئله: در دورة قاجار با گرایش افکار مردم و هنرمندان به ادبیاتِ عرفانی، نقاشان با تأثیر از این فضا و با استفاده از نمادها (عناصر طبیعت)، به خلق تصاویر نابی از این مضامین پرداختند. مولانا نیز در انتقال اندیشه‌های ماورایی و عرفانی خود با کاربرد نمادین از عناصر طبیعت، پرنده را نمادی از روح و جان انسان (عاشق)، گل را نمادی از بهشت و خداوند (معشوق) و باغ را عالم مأوایِ روح برای رسیدن به یگانگی می‌داند. هدف از این پژوهش تحلیل رابطة معنایی عناصر طبیعتِ موجود در نقاشی گل و مرغِ عصر قاجار با تصاویر خلق‌شدة عرفانی از این عناصر در اندیشه و شعر مولاناست. پرسش اصلی پژوهش این است که «چه رابطة معنایی را می‌توان بین نقاشی گل و مرغ در دورة قاجار و عرفان مولوی جست‌وجو کرد». روش: این پژوهش به‌روش توصیفی‌تحلیلی براساس آثار گل و مرغ دورة قاجار و مطالعة تطبیقی با اشعار عرفانی مولانا انجام شده ‌است. یافته‌ها و نتایج: همانگونه که مولانا به نماد پرنده از منظر تجلی روح، عاشق و سالک می‌نگرد و نماد گل سرخ را تمثیلی از تجلی عشق، بهشت پایدار، جلوه و مظهر خدا می‌شمرد، در دورة قاجار نیز عناصر نقاشی ایرانی (گل و مرغ) به‌صورت نمادین و سرشار از رمز و حضور معنا با همان مفاهیم موجود در اشعار مولانا به تصویر درآمده‌اند.

بیان مسئله: در نگرش مولوی به حواس پنج‏گانۀ ظاهری آدمی، حس شنوایی جایگاهی ممتاز و برتر دارد؛ بنابراین مولوی با توجه‏ به ساحت بیرونی انسان و با نگرش فیزیولوژیک، حس شنوایی را نخستین و مهم‏ترین حس فعال انسان برای ادراک دنیای محسوسات می‏داند. این حس در پیوند با دل و درون آدمی، زمینه‏های تکامل حقیقی انسان را با شنیدن سخنان بزرگان فراهم می‏آورد. ازسوی دیگر با توجه ‏به ساحت درونی انسان و با نگرش معرفت‏شناسانه، گوش باطنی را از مراتب وجودی و روحی آدمی می‏داند که دراثر رفع حجاب‏ها، موجب درک و فهم سخن و صدای جماد و نبات و عالم عرش و فرش می‏شود. روش: این مقاله به روش تحلیلی به واکاوی نگرش مولوی دربارۀ حس شنوایی در ساختمان آفرینش آدمی می‏پردازد. یافته‌ها و نتایج: مولوی بر آن است که انسان‏ها، ضمن بهره‏گیری از حس شنوایی برای ارتباط با دنیای بیرون، باید تاحدّ امکان بکوشند تا مرتبۀ حس شنوایی ظاهری را به مرتبۀ شنوایی باطنی برسانند و آن را تکامل بخشند تا از صوت عالم بالا و ذوق و وجد روحانی حاصل از آن بهره‏مند شوند؛ نیز ازپی آن به صدا و آواز حق برسند (گفت پیغمبر که آواز خدا/ می‏رسد در گوش من همچون صدا).

مسأله واکاوی حقیقت انسان از اساسی‌ترین تأملات فلسفی، دینی و جامعه‌شناسی است. در مکاتب عرفانی نیز شناخت ویژگی‌های انسان معنوی و راه‌های وصول وی به سعادت، در رأس امور قرار دارد. عالمان و عارفان بی‌شماری ـ چه در غرب و چه در شرق ـ به این موضوع پرداخته و به نتایج متفاوتی دست یافته‌اند. در این جستار با روش توصیفی ـ تطبیقی، به بررسی نظام اندیشگانی دو عارف بزرگ دنیا، مولانا جلال الدین محمد بلخی و وین.ولتر دایر پیرامون مسألة «انسان معنوی» پرداخته و وجوه همسان و غیرهمسان اندیشة این دو عارف تبیین می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان از آن دارد که وجوه اشتراک نظرات این دو عارف بسیار بیشتر از وجوه افتراق آن‌ها است. این امر از تأثیر فراوان دایر از آموزه‌های مولانا و نیز همسانی آبشخورها و مشارب تجربی آنان؛ یعنی عرفان حقیقی یا حقیقت عرفان حکایت دارد. از جمله اصلی‌ترین نقاط اشتراک این دو، می‌توان به مفهوم «وحدت وجود» و از مهمترین وجوه افتراق میان آن دو می‌توان به مسألة «اعتقاد به عقوبت» اشاره کرد.

مثنوی را چنان خوانده‌اند که گویی مولوی قائل به جبر یا اختیار بوده یا میان این دو تردّد داشته است. اینجا با تفسیری تازه آشکار می‌سازیم که وی چگونه از هر دوی این‌ها دوری می‌جوید. سخنانِ وی در این باره آنجا استوار و ایجابی است که خواسته باشد بر رخنه‌های یک طرف (گاه جبر و گاه اختیار) انگشت بگذارد و آن طرف را پس بزند؛ و این به معنای تأیید یا استوار ساختنِ طرفِ مقابل نیست. مولوی جبریون و اختیاریون را کارگرانِ مناقشه‌ای بی‌پایان می‌داند، مناقشه‌ای که مقدّرِ عزتِ حق تعالی است تا رازی مگوی را پوشیده بدارد. ما تا توانستیم کوشیدیم که سراسر مثنوی را بکاویم و همة ابیات متناسب را در یک بافتارِ پیوسته معنا کنیم، نه آنکه بیت یا ابیاتی را برگزیده و آن را بیرون و گسسته از جریانِ کلیِ متن تفسیر کرده باشیم. پس اساس کار ما متن خود مثنوی بوده، گرچه به آثار شارحان نیز اشاراتی داشته‌ایم تا بلکه تازگی و تفاوتِ خوانش ما با دیگر خوانش‌ها معلوم‌تر شود؛ خوانشی که مولوی را به‌راستی - و نه به تعارف - بر راهی می‌داند که جدای از راه متکلمان و فیلسوفان بوده است.

ذکر و دعا و یاد پروردگار، یکی از مسایلی است که در قرآن مجید، همواره مورد توجّه بوده و در سخنان پیامبر اکرم(ص) و ائمة معصوم، دربارة اهمّیت و شرایط آن مطالب فراوانی آمده است. «شمس‌الدین محمّد تبریزی» و مریدش، «مولانا جلال‌الدین محمّد بلخی»، از جمله عارفان و سالکانی هستند که سخنان فراوانی دربارة فواید، آداب، شرایط و چگونگی ذکر و دعا بیان کرده‌اند. در کتابچة حاضر، نگاهی به نظریات این دو عارف بزرگ ایرانی شده و سخنان ایشان، به همراه توضیحات مختصری ذکر شده است.

مراسم سماع که بسیاری از طریقت‌های عرفانی آن را برگزار می‌کنند، یکی از راه‌هایی است که به نظر پیروان این طریقت‌ها می‌تواند انسانِ سالک را به خداوند نزدیک کند. این مراسم در میان مولویان دارای چهار بخش است که گویا هر بخشِ آن تجلیِ یکی از سَفَرهای چهارگانه‌ای است که ابن‌عربی گفته و ملاصدرا نیز نام کتاب عظیم خود را بر اساس همین سفرهای چهارگانه «الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة» نهاده است: سَفَر اول از خلق به حق و سفر دوم از حق به حق با حق و سفر سوم از حق به خلق با حق و در خاتمه سفر چهارم است یعنی از خلق به خلق با حق. پیشینۀ تاریخیِ این مراسم معنوی به زمان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی برمی‌گردد که پس از دیدار با شمس تبریزی دچار تحولی روحی و معنوی شد. این تحول ژرف باعث شد که مولانا تأملات گسترده‌ای دربارۀ دین و متون مقدس دینی و آثار عارفان از سر بگذراند و تفسیری نسبتاً تازه از دین ارائه دهد که نشانه‌های این تفسیر تازۀ معنویت‌محور در جای‌جای نوشته‌ها و سرودهای او، به‌خصوص کتاب عظیم «مثنوی»، مشهود است. بسیاری از علاقه‌مندان به دین و معنویت برای زیارت مولانا و سیاحت در عالم معنا رهسپار قونیه می‌شوند و نوشتۀ حاضر حاصل همین نوع سیاحت است. بخش پایانی این نوشته نقدی بر تصوف و تبدیل شدن مشایخ طریقت به بُت‌هایی فرازمینی در ذهن مریدان است. در این بخش تأکید شده است که موروثی شدن رهبری در طریقت‌های صوفیه و احترام بیش از حد به انتساب به بنیانگذاران طریقت یکی از دلایل انحراف طریقت‌های عرفانی و خالی شدن آن از معنا است.