جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شفاعت از مباحث مهم اسلامی است که در قرآن کریم و احادیث معصومین(علیهم السلام) عنایت ویژه‌ای به آن شده است. مسلمانان نیز به طور اجماعی، اصل شفاعت را پذیرفته و از مسلّمات و ارکان عقاید اسلامی به حساب آورده‌اند. آیات و روایات زیادی هم بر عدالت الهی گواهی می‌دهند و به صراحت و اشارت، ذات مقدس او را از ظلم و ستمکاری تنزیه می‌کنند. از نظر اسلام عدل الهی حقیقی است و عدالت از صفاتی است که قطعاً باید خداوند را به آن موصوف نمود. حال در این مجال ضمن بررسی مختصر واژگان شفاعت و عدالت، چگونگی رابطه شفاعت با عدالت خدا بررسی می‌شود، اینکه چه رابطه‌ای میان شفاعت و عدالت الهی وجود دارد؟ آیا درخواست شفاعت به واسطه توسل، که نوعی فضل و کرم و مغفرت و رحمت الهی است، عدل خدا را زیر سؤال می‌برد؟ و آیا با وجود عدل الهی می‌توان امید به شفاعت داشت؟ مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت به این نتیجه خواهیم رسید که شفاعت نه‌تنها عدل خدا را نقض نمی‌کند بلکه وجود شفاعت و شرایط استحقاق آن برای برخی افراد، عین عدالت و دادگری حق تعالی است.

طبق تعریف سنتی، معرفت به «باور صادق موجّه تعریف» شده است. به‏رغم نقدهای وارد بر این تعریف، توافق نسبی درباره آن وجود دارد. توجیه که یکی از ارکان این تعریف است، گاهی به‏معنای توجیه کل اخلاق به‏عنوان یک کل است و گاهی به‏معنای معیار صدق و اثبات گزاره‌های اخلاقی است. در این مقاله، معنای دومِ توجیه مراد است و می‏کوشیم معیار توجیه گزاره‏های اخلاقی را بر اساس نظریة اعتباریات علامه طباطبایی تبیین کنیم. بر اساس دیدگاه نگارنده، تنها مکاتب اخلاقی واقع‌گرا قادر به موجّه‌سازی گزاره‌های اخلاقی هستند. علامه طباطبایی هرچند گزاره‌های اخلاقی را اعتباری می‌داند، درعین‏حال تأکید می‌کند که این اعتبار و قرارداد بر حقیقتی استوار است و آثار واقعی دارد، و همچنین تصریح می‌کند که برخی از اعتبارات، ثابت و نامتغیرند. بنابراین، دیدگاه ایشان در اخلاق، واقع‌گراست و به همین دلیل، گزاره‌های اخلاقی بر اساس نظریه اعتباریات علامه توجیه‏پذیر هستند.

سیر تکاملی براهین اثبات واجب تعالی در فلسفه اسلامی، با برهان صدیقین به اوج خود رسیده است. در مواجهه‏ای فلسفی با مفهوم واجب تعالی، بیش از هر چیز به مبنایی هستی‏شناسانه نیاز است که حق تعالی را از همان آغاز بحث و به‏طورمستقیم بنیاد و اصل «وجود» لحاظ کند. در فلسفه اسلامی، برهان علامه طباطبایی به این معنا دست یافته است. او مستقیماً از «واقعیت» آغاز می‏کند و به وجوب آن می‏رسد؛ اما ابداع وی که او را از دیگر فیلسوفان صدرایی در اینجا متمایز می‏کند، آن است که وجود را به‏گونه‏ای مطرح می‏سازد که به مسئله‏ای صرفاً متافیزیکی تبدیل نشود و مشروط به اثبات اصالت وجود و وحدت وجود نباشد. آغاز کار علامه، گزاره «واقعیت هست» است که نقطه آغازین اندیشیدن شمرده می‏شود. این گزاره مرز میان سفسطه و فلسفه است. او با آوردن واژه «واقعیت»، سخن را به مرحله‏ای آغازین، یعنی پیش‏تر از نزاع مشهور میان اصالت وجود و ماهیت می‌کشاند؛ چراکه این واقعیت، واقعیتی پیشافیزیکی است که در برخی زبان‏ها از آن به «فراگیرنده» تعبیر کرده‏اند و هر اندیشه‏ای ناگزیر از پذیرش آن است و شرط رئالیست بودن فیلسوف و پیش‏شرط هر گفت‏وگویی است. در نتیجه، اصل واقعیت (واجب بالذات) با نفس هستی و واقعیت معادل گرفته می‏شود. بداهت و اولی بودن مقدمات برهان و نیز نزدیک‏تر بودن تقریر علامه به ملاک صدیقین به‏عنوان اولین مسئله فلسفی، منشأ پاسخ‏گویی به برخی از نقدهای حاضر در این نوشتار شده است.

صدق یکی از مباحث فلسفی، منطقی و معرفت‌شناختی است که احکام معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی مهمی دارد. در بُعد معرفت‌شناختی مبناگرایان معتقد هستند صدق، مطابقت قضیه با واقع است. اما مسئلۀ مهم در بُعد معرفت‌شناختی، کیفیت احراز صدق و در بُعد هستی‌شناختی، بررسی حقیقت صدق است. در این مقاله نشان داده‌ایم، در بُعد معرفت‌شناختی، صدق نظریات وابسته به قواعد استنتاج و درستی مبادی برهان، بالاخص اولیات است؛ زیرا سایر بدیهیات نیز بر اولیات ابتنا دارند. اما اولیات بدیهی‌الصدق هستند و در عین حال بر اساس اصل امتناع تناقض صدقشان آشکارسازی می‌شود. بر این اساس نتیجه گرفته‌ایم که صدق اصل امتناع تناقض آشکار‌ترین صدقی است که نیاز به آشکارسازی ندارد و در حقیقت به این نتیجه رسیدیم که صدق در بُعد هستی‌شناختی به معنای مطابقت است و مطابقت به این معنا می‌باشد که هرگاه قضیه بر فرض محال از ذهن به خارج منتقل شود، عین واقع خواهد بود و اگر واقع بر فرض محال به ذهن انتقال یابد، همان قضیه خواهد بود. نفس الامر به معنای عام، مطابق قضیه است که بر اساس اصالت وجود عقل در دو مرحله به اضطرار آن را اعتبار می‌کند.

علاّمه طباطبائی در معرفت‌شناسی خویش، توجّه و التفات خاصّی نسبت به «بدیهیّات» نشان می‌دهد. وی در این زمینه با تأکید بر «تصدیقات بدیهی» و نقش مبنایی آنها در ساختار معرفت، به ارائه مبناگرایی خویش می‌پردازد. خطاناپذیری «تصدیقات اوّلی» و اهمیّت آنها در معرفت‌شناسی علاّمه طباطبائی سبب شده است تا دیدگاه وی را به صورت «مبناگرایی خطاناپذیر» آشکار نماید. بی‌شک مسئله «شناخت یقینی» و ارزش معرفت‌بخشی آن در معرفت‌شناسی علاّمه طباطبائی، جولانگاه اصلی وی در انتخاب این نوع از مبناگرایی بوده است. تسلسل‌ناپذیری «تصدیقات نظری»، به عنوان مهم‌ترین دلیلی است که علاّمه طباطبائی در اثبات دیدگاه مبناگرایانه خویش، بدان تمسّک می‌جوید. وی در این زمینه، رابطه «تصدیقات نظری» با «تصدیقات بدیهی» را بر اساس رابطه توالد مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهد. این در حالی است که چنین رابطه‌ای را بین «تصدیقات بدیهی» و «اصل امتناع تناقض» منتفی می‌داند. در معرفت‌شناسی علاّمه طباطبائی، «اصل امتناع تناقض»، نه به عنوان یک «باور پایه»، بلکه به عنوان «اُمّ‌القضایا» و مهم‌ترین پشتوانة فکری و منطقی حاکم بر اندیشه بشر لحاظ می‌گردد که بدون توجّه به آن، اساس هر گونه آگاهی و تفکّری نیز منتفی خواهد شد.

علاّمه طباطبائی هدایت را به دو قِسم هدایت اوّلی و هدایت ثانی تقسیم می‌کند. وی هدایت اوّل را به انسان و هدایت دوم را به خدا منتسب نموده است و با تبیینی که درباره هر یک انجام می‌دهد، هیچ یک از آنها را خارج از اراده الهی قلمداد نمی‌کند و در عین حال، نقش اختیار انسان را در هر یک به‌وضوح نمایان می‌نماید. در باب اضلال الهی نیز باید گفت که وی اضلال منتسب به خداوند را اضلال مجازاتی دانسته است و به شیوه‌ای آن را به خدا نسبت می‌دهد که در عین حال که اراده خداوند در آن وجود دارد، نقش اختیار بشر نیز در آن غیرقابل انکار است. فخر رازی نیز با استفاده از دلائل عقلی و نقلی، هدایت و اضلال الهی را تنها مستند به خداوند کرده است و فعل او معرّفی می‌کند، بدون اینکه در این میان، نقشی برای اختیار انسان قائل شود.

نحوه وجود نفس قبل از بدن و حدوث جسمانی آن از مباحث کلامی و فلسفی است. سوال این است که علامه طباطبایی نحوه وجود نفس قبل از بدن و حدوث جسمانی آن را چگونه تقریر کرده و چه شباهت و یا تفاوتی با دیدگاه ملاصدرا دارد؟ علامه طباطبایی نفس قبل از بدن را به نحو وجود جمعی و ملکوتی اثبات کرده در حالی که ملاصدرا از نفس قبل از بدن به عنوان وجود عقلی نفس در مراتب علل عالیه یاد کرده است. همچنین در بحث انسان در دنیا، علامه حدوث نفس در بدن را به معنای تبدیل نشئه مادی بدن به نفسانی دانسته و حدوث جسمانی نفس را اثبات کرده است. صرف‌نظر از برخی اختلاف‌ها، می‌توان گفت نتیجه تفسیر علامه از آیات مربوط به مراتب آفرینش انسان و نفخ روح در بدن، در مورد کیفیت حدوث نفس، مشابه همان تبیینی است که ملاصدرا بر اساس مبانی حکمت متعالیه از حدوث نفس کرده است، و از منظر هر دو حکیم، نفس، تمام بدن و محصول بدن مادی است؛ با این تفاوت که ملاصدرا بر اساس مبانی حکمت متعالیه، و علامه با پذیرش همان مبانی و با توجه به دلایل وحیانی آن را تقریر کرده است.

سید محمد حسین طباطبایی یکی از برجسته ترین مفسران معاصر قرآن است.آن چه تفسیر او را از قرآن واجد اهمیت بیش تر می سازد شخصیت چند بعدی اوست. او با وجود تبحر در کلام، فلسفه، فقه، اصول و عرفان اسلامی شیوه ای یکسر متفاوت در تفسیر قرآن را بر می گزیند؛ شیوه تفسیر قرآن به قرآن. نوشته حاضر می کوشد به واکاوی مفاهیم موجود در شبکه مفهمومی ایمان نزد علامه بپردازد و از این رهگذر تصویری سازوار از آن مفاهیم به دست دهد و خلل های موجود در ارائه آن تصویر سازوار را باز نمایاند. عرضه تعریفی از ایمان از منظر علامه و جست و جوی مفاهیم این تعریف در تفسیر المیزان، موضوعی است که در جستار آن را محل توجه خود قرار داده ایم.

مسأله کمی و بینشی پذیرفتن ایمان یکی از مهم ترین مسائل قرآنی است که متألهان مسلمان به آن می پردازند. ایمان از مؤلفه های علم، التزام و عمل تشکیل می شود. پرسش مهم این است که آیا هر یه مؤلفه ها در معرض شدت و ضعف قرار دارند؟ از نظر طباطبایی، علم شدت و ضعف نمی پذیرد و بلکه التزام و آن گاه عمل است که کم و زیاد می شود. اما ابن تیمیه هر سه مؤلفه را در معرض تغییر می داند. هر یک از این مؤلفه ها متعلق به یکی از ساحت های وجود آدمی است: معرفت، روان و عمل؛ و به نظر می رسد ساحت روان، مهم ترین نقش را در مراتب ایمان ایفا می کند. این جستار می کوشد با تحلیل این سه مؤلفه به توصیف فرایند شدت و ضعف ایمان از دیدگاه دو متأله مذکور بپردازد.

شاید بتوان گفت مهمترین چالش در فلسفه مساله‌ی معرفت باشد؛ کمتر متفکری هم‌چون جناب علامه‌ی طباطبایی و کانت (هر یک در سنتی که بدان تعلق دارند)، با این مساله مواجهه‌ی جدی و مستقل داشته باشد. مساله‌ی اصلی کانت – که در این پژوهش مورد بررسی تطبیقی با علامه قرار گرفته- مدلل کردن معرفت پیشینی است. بخش اول پژوهش به دو مساله سازوکار حصول معرفت و اعتبار و عینیت آن می پردازد. در بخش دیگر، توان مقاومت تبیین‌ها در برابر شکاکیت ارزیابی می شود. با توجه به منابع منتشر شده، تاکنون پژوهش مستقلی در زمینه «چگونگی امکان معرفت» در دستگاه معرفتی علامه و به تبع آن، مقایسه تطبیقی آن با کانت انجام نشده است. بر اساس این مطالعه، کانت و علامه طباطبایی در پذیرش اصل امکان معرفت به عنوان امری بدیهی و مسلم اشتراک نظر دارند و تبیین چگونگی حصول آن و موضعشان در باب منشا معرفت این دو متفکر را از یکدیگر فاصله می‌بخشد. در کانون هر دو نظام معرفت‌شناسی باور به نقش اساسی «من» قرار می گیرد. کانت «من استعلایی» را شرط سائر شرط های شناخت می‌انگارد و از این جهت با دیدگاه علامه شباهت می‌یابد که دانش حصولی را به حضور معلومات نزد «من» برمی‌گرداند. اما بر خلاف کانت که من استعلایی را به وجود منطقی فرومی‌کاهد، جنبه وجودشناختی من در دستگاه فکری علامه، تفاوتی آشکار دارد. چنین به نظر می‌رسد که نظام فلسفی علامه ، در مقایسه با کانت، از توان مقاومت بالاتری در برابر تردیدهای شکاکانه برخوردارست. کانت با اعلام حکم قطعی ناشناختگی نومن، بر چالش عینیت و اثبات جهان خارج افزود.در مقابل، در نظام فلسفی علامه، تشکیک مراتب وجود، مساله قوه و فعل و تجرد علم، از سرفصل های مشخص برای تبیین موفق جهان خارج و حل مساله عینیت آگاهی دانسته می‌شوند.