جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله، دیدگاه علامه طباطبایی براساس تفسیرالمیزان درخصوص تکامل داروینی تبیین شده است براساس آنچه علامه طباطبایی در تفسیرالمیزان گفته است، وی را باید در دسته ضد سازگارگرایان مطلق (تکامل داروینی و خداباوری) جای داد. تفسیر آیات مرتبط به آفرینش انسان، و همچنین غایت مندی نظام هستی، امکان هرگونه سازگارگرایی میان این دو مقوله را بسته است.

ظرفیت معرفت‌شناسی حکمی و علمی سیاسیِ حکمت متعالیِ محض و اجتماعیِ علامه طباطبایی بر این پیش‌فرض استوار است که ایشان حکیم متعالی محض و مدنی ـ اعم از اجتماعی و حتی سیاسی اجتماعی ـ است؛ ولو بسان امام خمینی وارد گفتمان انقلاب سیاسی، جابه‌جایی قدرت و دولت‌سازی نشده باشد. پرسمان حکمت محض و مدنی متعالی فراهم آمده‌ معرفت‌شناسی، روش‌شناسی و پدیده‌شناسی اعم از هستی‌شناسی، چیستی‌شناسی و چگونگی‌شناسی می­باشد که مبین و مستلزم ظرفیت تداوم و کاربست در حکمت و علم مدنی، اجتماعی و سیاسی به روش دلالت تضمنی، مطابقت و به‌ویژه التزامی است. کتاب "اصول فلسفه و روش رئالیسم" علامه عموماً، و به‌ویژه در مبحث اعتباریات، متعرض معرفت‌شناسی محض و تا حدودی اجتماعی شده که هم در معرفت‌شناسی سیاسی و هم در روش‌شناسی به‌منظور پدیده‌شناسی مدنی و سیاسی قابل توجه و کاربست است. فرضیه‌ی این مقاله، ظرفیت معرفت‌شناسی حکمی و علمی سیاسی حکمت متعالی محض و اجتماعی علامه طباطبایی است. روش بررسی، تحلیل متن و محتوای آثار و آرای علامه به‌ویژه در اصول فلسفه و روش رئالیسم است؛ تاجایی‌که می­توان این را شرح و کاربست فلسفی سیاسی آن دانست. این روشی برای بازیابی سایر آثار و آرای علامه و سایرین و روزآمدسازی و کاربری علمی آن‌هاست.

علامه­ طباطبایی (ره) فیلسوفی کلاسیک بر ممشای حکمت متعالیه و مفسر بزرگ قرآن کریم است اما اندیشه­ی وی در این دو حوزه محدود و متمرکز نشده و در حوزه‌های معرفتی دیگر نیز دارای اندیشه‌های بدیعی است. یکی از این حوزه‌ها فلسفه‌ی اخلاق است. بی‌تردید اصلی‌ترین بحث در فلسفه‌ی اخلاق به تقسیم‌بندی واقع‌گرایی و غیر واقع‌گرایی اخلاقی تعلق دارد. هدف از این پژوهش پردازش این مسأله است که علامه طباطبایی در کدام‌یک از این دسته‌بندی‌ها جای دارد و تبیین آن با کدام موضوعات فلسفی انجام می‌پذیرد؟ این مقاله که با روشی اسنادی­_تحلیلی تألیف شده است، تلاش دارد با تحلیل و تبیین مساله­ی «اعتباریات» و نگهداشت مساله­ی «احساس» ذیل عنوان اعتباریات به این موضوع بپردازد. نتیجه­ی پژوهش این است که علامه طباطبایی (ره) یک واقع‌گرای اخلاقیِ تعریف گرایانه است.

مدیریت حیات سیاسی متأثر از مجموعه مبناهاست. در این میان قرآن معتقَداتی را به مخاطبانش در ابعاد معرفت­شناختی، انسان­شناختی و ... ارائه می­کند که در بُعد انسان­شناختی، «فطرتمندی» از مهم­ترین آنهاست. مسائل متعددی مانند امکان ارائه نظام حقوق سیاسی مشترک مبتنی بر فطرت برای همه انسان­ها و تکلیف حکومت به ایجاد جامعه هماهنگ با فطرت وجود دارند که اتخاذ موضع در موردشان در سیاست مهم، و عنایت به فطرتمندی انسان در پاسخ به آنها مؤثر است. فرضیه تحقیق این است که «انسان برخوردار از فطرت است و خدا حیات چنین مخلوقی را تدبیر می­کند و اعتقاد به این مبنا، برون‌دادهایی در مدیریت حیات سیاسی دارد». مقاله با روش استناد به قرآن و تفاسیری چون المیزان و آثار شهید مرتضی مطهری، به ابعادی از فطرت که در برون‌دادهای سیاسی مورد استفاده­اند، اشاره دارد و برخی برون‌دادهای اعتقاد به فطرت را در مدیریت حیات سیاسی معرفی می­کند.

علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان از سه سطح معرفتی در اخلاق سخن گفته است که سه نوع اخلاق را به ‌وجود آورده است که عبارت‌اند از: فلسفی ـ مادّی، عامّ انبیا (ع) و خاصّ قرآن. این سه نوع اخلاق معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و آثار متفاوتی دارند. اخلاق خاصّ قرآنی که از آن به «اخلاق قرآنی ـ عرفانی» یا «اخلاق توحیدی» یاد خواهد شد، آثار متمایزی نسبت به سایر انواع اخلاق دارد؛ از جمله آثار فردی می‌توان به ارتقای اخلاق انسانی به اخلاق الاهی، تغییر ملاک فضایل و رذایل، حرکت به سوی برترین ساحات وجود آدمی، وصول به نهایت آرامش و کمال اشاره کرد و از جمله آثار اجتماعی آن می‌توان کاهش تنش‌ها و درگیری‌های اجتماعی، افزایش صلح و دوستی و رسیدن به جامعه جهانی توحیدی را نام برد.

علامه طباطبایی، قدر مسلّم محیی و مجدد حکمت در دوران معاصر بویژه در شهر، حوزه علمی و مکتب شیعی قم و معلم و مروج حکمت میباشد. ایشان از برجستگان حکمت اجتماعی اسلامی نیز بوده و بلکه برجسته ترین چهرگان شالودهساز و شاخص آن میباشد؛ چنانکه میتوان از ایشان به عنوان حکیم محض و نظری و حکیم اجتماعی و معرفت شناسی یاد نمود. فرضیه: نگاه، نظریه و نظام حکمت متعالی محض علامه طباطبایی ظرفیت بازتولید سیاسی و تأسیس نگاه، نظریه و نظام حکمت مدنی و سیاسی متعالی را داراست. به عبارت دیگر، نگاه، نظریه و نظام حکمت مدنی و سیاسی متعالی از نگاه، نظریه و نظام حکمت متعالی محض علامه طباطبایی قابل استنتاج، تولید و تأسیس است. این چنین تولید و بازتولید حکمت مدنی، اجتماعی و سیاسی امکان، نیاز و ضرورتی در خور توجه میباشد. این فرایند با روش استنباطی و استدلالی با تحلیل متن و محتوایی به شیوه دلالت مطابقت، یا تضمنی و گاه استلزامی صورت میپذیرد.

علامه طباطبایی اخلاق را ملکات فاضله می‌داند که تحصیل آن با تکرار عمل صالح به دست می‌آید. و اساس و معیار فعل اخلاقی را ذات مقدس خدا و عشق به او و کارکردهای اجتماعی اخلاق را تأمین سعادت دنیوی و اخروی، تأمین بهداشت جسمی و روحی انسان، اصلاح جامعه، ایجاد وحدت و همبستگی اجتماعی، تنظیم زندگی اجتماعی انسان، شکوفایی تمدن و فرهنگ، و... می‌داند. از دیدگاه ایشان جامعه برخوردار از عینیت و حیثیت حقوقی بوده و شخصیتی مستقل از تک تک افراد دارد و نیروی آن بر نیرو، فکر و شعور فرد غالب است. در نتیجه، اخلاق در دیدگاه او امری جدا از شرایط اجتماعی نیست و به محض تغییر شرایط، اخلاق هم تغییر می­کند. وی معتقد است قرآن با پذیرش وجود، عمر، کتاب، شعور، فهم، عمل، اطاعت و معصیت برای اجتماع، بر وجود مستقل آن دلالت دارد. علامه اخلاق را مؤثر در جامعه و متقابلاً نیز به تأثیر جامعه در اخلاق نظر دارد. به عقیده ایشان اخلاق، روح جامعه است؛ و قوانین اجتماعی در جامعه در گرو و بر عهده اخلاق می‌باشد. بین اخلاق و اعمال در جامعه ارتباط تعاملی وجود دارد و اعمال در عقاید و اخلاق، و عقاید در اخلاق و اعمال، و اخلاق در عقاید و اعمال مؤثر است.

نظریۀ ادراکات اعتباری طی چند دهۀ گذشته از سوی برخی شارحان، منتقدان و محققان از زوایای مختلف، مورد مطالعه قرار گرفته و البته باز هم جای پژوهش‌های دیگر در این‌باره خالی است. نوشتار حاضر به‌دنبال طرح این مسئله و یافتن جواب آن است که علامه طباطبایی بر اساس تعریفی که از اعتباریات ارائه داده؛ بر دخالت و تأثیر قوۀ واهمه در شکل‌گیری اعتباریات تأکید داشته و همچنین در رساله‌ها و کتاب‌های خویش به نقش قوۀ خیال در عمل اعتبارسازی تصریح کرده است. این پژوهش بر اساس کتب و آراء اندیشمندان مختلف، به‌ویژه علامه طباطبایی، به‌دنبال تبیین جایگاه هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانۀ این دو نیرو و همچنین تعیین نقش آنها یا یکی از آن‌دو در اعطای حکم یک شیء به شی‌ء دیگر است. یافته‌های تحقیق را بدین‌صورت می‌توان بیان نمود: ۱. تکلیف جایگاه و کارکرد دو نیروی واهمه و خیال به‌صورت روشن در آثار علامه مشخص نشده است. ۲. اگر به سیر اعتبارسازی ذهن انسان توجه شود، علاوه بر نقش قوای دیگر، نقش پیشین عقل در این زمینه غیرقابل‌انکار است. ۳. اگرچه اموری مانند استعاره و مجاز، اهم منابع الهام‌بخش علامه طباطبایی در طرح نظریۀ اعتباریات است، ولی این موضوعات در عین مشابهت با اعتباریات، با آنها تفاوت‌ جوهری دارند. ۴. از مجموع این مطالب می‌توان تعریفی از اندیشه‌های اعتباری ارائه کرد که به نظر نگارندگان کامل‌تر از تعاریف موجود در آثار علامه و سایر محققان است.

اهمیت نوع نگرش به انسان و ویژگی های اودر مطالعات علوم انسانی و اجتماعی تاحدی است که به عنوان مبنایی در کنار سایر مبانی چون هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی، ارکان نظریات آن حوزه را شکل داده است. هدف این پژوهش تبیین ابعاد و ویژگی های انسان مبتنی بر دیدگاه های علامه طباطبایی(ره) است. دراین تحقیق، غالب آثار فلسفی و تفسیری ایشان با روش تحلیل مضمون به عنوان روشی برای شناخت، تحلیل و گزارش الگوهای موجود در داده های کیفی بررسی شده اند. سپس گزاره های انسان شناسانه استنباط شده از مضامین حاصله، در قالب دو زاویه تحلیلی "وجودی" و "ماهوی: شامل سه بُعد «ویژگی های فی نفسه نوع انسان»، «ویژگی های نوع انسان با لحاظ حرکت استکمالی در سه ساحت نگرش، گرایش و رفتار» و «ویژگی های نوع انسان با لحاظ اثر حرکت استکمالی بر نفس»" ارائه شده است. چارچوب تحلیلی انسان شناسی حاصل شده از اندیشه های علامه طباطبایی(ره) که جنبه نوآورانه این تحقیق است، دارای قابلیت ممتازی جهت تعالی علوم انسانی و اجتماعی رایج می باشند.