جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تشکیل و توسعه تمدن اسلامی یکی از دغدغه‌های اصلی و مهم حکومت‌های مسلمانان بوده است. در اعصار مختلف اندیشمندان و حتی حاکمان نسبت به این موضوع نظریه‌پردازی کردند و بعضاً برخی از حکومت‌های مسلمانان به تمدن اسلامی دست پیدا کردند و شکوهمندی و شکوفایی‌های متنوعی را به ارمغان آوردند. طبیعی است در راستای شکل‌گیری و توسعه هر تمدنی نیاز است به دو ساحت، چارچوب نظری و جهان علم تمدن و ساحت سخت‌ افزاری و نرم‌افزاری توجه شود و برای نیل به این مهم باید از طریق مجاهدت علمی و همچنین مبانی مستحکم گام برداشت. چه‌‌ ‌بسا مبانی مختلفی از علوم مختلف بتوانند متکفل این موضوع باشند.اما آن علمی که به عنوان علم پایه و مادر علوم و مبانی تمام معارف می‌تواند در بعد فلسفه تمدن و همچنین در بعد مبانی نرم افزار تمدن نقش اساسی را داشته باشد فلسفه است و متأسفانه در ادوار گذشته به این مهم کمتر توجه شده است. در انقلاب شکوهمند و الهی ایران اسلامی به برکت مرحوم حضرت امام خمینی قدس سره و رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای مدظله العالی نگاه و توجه به فلسفه اسلامی و کارکرد‌های اجتماعی تمدنی آن بیشتر شد و از جهت دیگر شخصیت علمی و نظریات کم نظیر مرحوم علامه طباطبائی با تأکید بر حکمت متعالیه می‌تواند در راستای تشکیل و توسعه تمدن اسلامی نقش کلان و بسزایی را ایفاء کنند. اساساً فلسفه، برای زیست عقلانی در پرتوی معنویت است و مطابق با همین سخن اصول و قواعد فلسفی فراوانی از اصالت وجود، بسیط الحقائق کل الاشیا، خیر و شر، الواحد، وحدت شخصی وجود، نظریه ادراکات اعتباری و... وجود دارد که می‌تواند در دو بُعد نظری و امتدادی تمدن نقش کلانی را داشته باشد. روش پژوهش حاضر میان رشته است و به سبب ظرفیت اندیشه‌های فلسفی علامه طباطبائی در تمدن اسلامی با استفاده از دو اصل مهم یکی وحدت شخصی وجود و دیگری اعتباریات سعی دارد در بُعد تولید محتوای نرم افزاری تمدن از جمله نظام فرهنگی تمدن، سبک زندگی اسلامی، تعلیم و تربیت،هنر و معماری، همبستگی اجتماعی، عدالت اجتماعی، حکومت و سیاست، نظام حقوقی و قضائی، اخلاق و معنویت و... به اندازه وسع و توان گامی برداشته شود.

حقیقت فعل اخلاقی در نظام اخلاقی اسلام را میتوان با توجه به انسان شناسی اسلام و جایگاه و نقش عمل و اوصاف آن در آیات و روایات مبتنی بر آرای فیض کاشانی و علامه طباطبایی اینگونه بیان کرد که در نگاه اسلام آن چیزی که حقیقتاً متصف به ارزش اخلاقی میشود ملکات و گرایش های نفسانی انسان است که شاکله شخصیت او را تشکیل میدهد و فعل بدنی و خارجی معمولاً از آن منتشر و منبعث میشود این ملکات و گرایش های درونی در قالب نیت در افعال بروز میکند و در حقیقت فعل خارجی تبلور بخش همان نیات و حالات پنهان نفس انسانی است البته افعال خارجی در رسوخ و تثبیت این گرایش ها و صفات درونی نقش مهمی دارند یعنی هر فعلی هنگامی که تکرار شود باعث میشود ملکه متناسب با آن فعل در درون انسان شکل گرفته و تثبیت شود در متون اسلامی شواهد بسیاری دال بر این مطلب وجود دارد که حقیقت وجود انسان که در اخلاق مورد بررسی قرار میگیرد همین ملکات و صفات درونی است مثل اینکه هنگام سخن از جزای اعمال به تجسم اعمال در قیامت اشاره میکند یا اینکه میفرماید "یحشر الناس علی نیاتهم" یا اینکه در تفسیر "فتاتون افواجا" میفرماید در قیامت فقط یک گروه از مردم به شکل انسان محشور میشوند و سایر متون دینی که دلالت میکند که حقیقت فعل اخلاقی همان گرایش ها و نیات و ملکات درونی است.

از جمله شاخه های علوم قرآنی که اغلب از طرف دانشمندان و صاحب نظران علوم قرآنی مورد بحث و اختلاف قرار می‌گیرد مساله‌ی نسخ در آیات قرآن کریم است. برخی منکر وجود نسخ در آیات قرآن هستند و برخی با تقسیم بندی آن به انواع مختلف برخی از انواع آن یا نوعی از انواع آن را در آیات قرآن قبول دارند. آیت الله خویی از میان مفسران قرآن، پدیده نسخ را در مورد آیات قرآن قبول ندارند و تنها آیه‌ی نجوا را از موارد نسخ قرآن به قرآن می‌دانند. از جمله آیاتی مفسران دیگر پدیده‌ی نسخ را نسبت به آن قائل هستند آیات 15و 16 سوره نساء است که علامه طباطبایی نیز در این خصوص قائل به نسخ هستند. پژوهش حاضر ضمن تحلیل و مطرح کردن نظریات این دو بزرگوار مساله عدم نسخ در دو آیه مذکور را مطرح می نماید. آیت الله خویی نسخ در آیه 15 نساء را نپذیرفته و حکم آن را به جهت پیش گیری از گناه و تکرار کار زشت می داند اما علامه معتقد است که این آیه با آیه ی 16 نساء و آیه 2 سوره مبارکه نور نسخ شده است.

صدرالمتالهین با طرح نظریة حرکت جوهری، حرکت در مقولة جوهر را مطرح کرد. اما او نیز همچون دیگر فلاسفه، حرکت در سایر مقولات را نپذیرفت، به ویژه در مقولاتی که افراد آن ها تدریجی الحصول است؛ چرا که حرکت در آن ها باعث به وجود آمدن پدیدة «حرکت در حرکت» می شود که از دیدگاه همة فلاسفه، امری محال است. در این بین در دیدگاه علامه طباطبائی پذیرش حرکت جوهری، مستلزم پذیرش وقوع نوعی حرکت تبعی اما حقیقی در همة مقولات نه گانة عرضی است. لذا در دیدگاه علامه طباطبائی حرکت در حرکت نه تنها محال نیست، بلکه تبیین چگونگی سرعت و کندی حرکات در پرتو پذیرش حرکت در حرکت ممکن است. در این جستار علاوه بر بررسی مبانی علامه طباطبائی در تبیین بحث حرکت در حرکت، دیدگاه شاگردان ایشان نیز پیرامون این مسأله مورد بررسی قرار می گیرد و خواهیم دید که شاگردان ایشان اختلاف مبنایی با علامه طباطبائی پیرامون این نظریه ندارند.

جستار حاضر درصدد بررسی دیدگاه علامه طباطبایی(ره) پیرامون پیدایش و تحول شخصیت اخلاقی انسان است؛روش پژوهش این است که مسائل مرتبط با شخصیت اخلاقی انسان از طریق فیش‌برداری از آثار علامه گردآوری و سپس با رویکرد عقلی-تحلیلی به تحلیل آن‌ها پرداختیم. سؤال‌های پژوهش عبارتند از: 1) منشأ پیدایش شخصیت اخلاقی از منظر علامه طباطبایی چیست؟ 2) عوامل درونی و بیرونی رشد و تحول شخصیت اخلاقی انسان از منظر ایشان کدامند؟ علامه در تفسیر المیزان، شاکله را به معنای خلق و خوی می‌داند . بنابراین با توجه به تحلیل‌های فلسفی علامه در بحث خلق و کیفیت ایجاد آن در افراد، خلق را یکی از منشأهای شخصیت اخلاقی نزد علامه دانست. علامه برای رشد و تحول شخصیت اخلاقی، عوامل درونی و بیرونی ذکر کرده است که عوامل درونی در سه ساحت شناختاری، عاطفی و عملکردی قرار می‌گیرند از دیدگاه علامه فطرت و طبیعت از عوامل درونی هستند اما مهم‌ترین عامل درونی از نظر ایشان اراده آزاد است. همچنین علامه به عوامل بیرونی که خارج از ذات او هستند و در اوضاع و جو زندگی او هستند مانند آداب و رسوم و عادت‌های تقلیدی و تأثیر جامعه و خانواده و .. اشاره می‌کند. می‌توان اذعان کرد که دیدگاه علامه طباطبایی در باب شخصیت اخلاقی، در میان دیدگاه‌های اندیشمندان غربی، بیشتر شبیه به نظریه صفات شخصیت است که نخستین بارآلپورت آن را نظریه‌پردازی کرده است. چرا که علامه برای خلق و شاکله خلقی به ویژگی‌هایی قائل است که اندیشمندان صفات به آن قائل هستند. و اگرچه به نقش تجارب کودکی، ذهن ناخودآگاه و ..نظیر دیدگاه روانکاوان و یا مسائل مربوط به یادگیری و شناختی و..نظیر نظریه یادگیری شناختی و یا به نقش خودشکوفایی نظیر دیدگاه انسان‌گرایانه و غیره اهمیت می‌هد، اما می‌توان گفت این مسائل برخی از عوامل دخیل در شخصیت اخلاقی است و لذا دیدگاه علامه طباطبایی در این بین جامع‌تر است.

در حوزه‌ی فلسفه اقامه‌‌ی برهان برای اثبات مسائل از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و اثبات معاد جسمانی همواره در طول تاریخ به عنوان یک چالش اساسی، فراروی فلاسفه و متکلمین قرار گرفته است تا جایی که برخی از فلاسفه بزرگ اسلام در اثبات آن با براهین عقلی ناتوان بوده‌اند و صرفا برای التزام به شرع؛ نسبت به تحقق آن اعتقاد داشته‌اند. در این رهگذر فلاسفه‌ی بزرگی همچون ملاصدرا و علامه طباطبایی سعی داشته‌اند تا به موازات رعایت جانب شرع؛ برخی از اصول معاد جسمانی را با اقامه براهین عقلی اثبات نمایند و با وجود اینکه علامه در وادی فلسفه پیرو ملاصدرا می‌باشد؛ لکن در عرصه اثبات معاد جسمانی؛ برخی نظرات متمایز از وی را ارائه کرده است و بعضا تفاوت بنیادی در دیدگاه آنان برای اثبات معاد جسمانی نمایان است. ملاصدرا با تکیه بر نوآوری‌های فلسفی‌اش و علامه با انتخاب شیوه تفسیر آیه به آیه معاد، مسائل مربوط به معاد جسمانی انسان را تبیین کرده‌اند و هر دو این ادعا را دارند که شیوه‌ی آنها برای اثبات معاد جسمانی توسط فیلسوفان یا مفسران قبل از آنان مورد عنایت واقع نشده است. البته رهیافت آنان در حوزه معاد جسمانی، به صورت جامع و کامل تبیین کننده تمام مسائل مترتب بر آن نمی‌باشد و کماکان برخی از آرای آنان مورد بحث و نقد طالبان علم قرار می‌گیرد.

یکی از مهم ترین مفاهیمی که در ارتباط با تفسیر و بعضا مرادف با آن استعمال شده است، واژه تأویل است. درباره تأویل دیدگاه های متعددی وجود دارد که «ترادف با تفسیر»، «صرف از معنی ظاهر به معنی خلاف ظاهر» و نهایتا «دلالت بر باطن» مهم ترین این دیدگاه ها است. با وجود این که دیدگاه دلالت بر باطن، از شهرت کمتری برخوردار است، ادله متعددی آن را تأیید می کند که از جمله مهمترین این ادله، دلالت آیات قرآنی و احادیث دال بر این معنی است. با این وجود ابهام مفهوم «باطن» کمتر از ابهام مفهوم «تأویل» نیست و همین مطلب، ماجرای «تأویل» را پیچیده تر می سازد. برخی بسیار ساده و سطحی از کنار «باطن» و «تأویل» می گذرند و روندی را طی می کنند که به نفی «باطن» و «تأویل» منجر می شود. علامه طباطبایی (ره) به «تأویل» نگاهی وجود شناسانه و به «باطن» نگاهی معناشناسانه دارد که نیازمند تحلیلِ و تبیین است. این مقاله در صدد بررسی تطبیقی دو مفهوم «باطن» و «تأویل» در دو ساحت وجود شناسانه و معناشناسانه است و اثبات می کند می توان به هر دو مقوله بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی (ره) و امام خمینی (ره) به عنوان دو مفسر برجسته معاصر بر اساس نگرش وجود شناختی و معرفت شناختی نگریست.

سبک تفسیری علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان، یعنی بهره‌گیری از قرینۀ سیاق و دادن اهمیت فراوان به آن در کشف مدالیل آیات شریفه، موجب شده است که بتوان این تفسیر را «تفسیری سیاقی» نامید. اما کنار این سبک تفسیری، ایشان مبتنی بر انبوه روایات اهل‌بیت از «سبک تفسیری مستقل از سیاقِ مجموعی» پرده‌برداری کرده‌اند. اختصار عبارات علامه ذیل آیۀ 115 سورۀ بقره و بسنده کردن به آن توسط برخی پژوهشگران، موجب شده است ارائۀ یک نظریه منسجم دربارۀ دیدگاه علامه نادیده گرفته شود تا جایی که برخی افراد، دیدگاه ایشان را فاقد پشتوانۀ علمی می‌دانند. ازسوی‌دیگر، در بسیاری از پژوهش‌ها نیز تنها به یک بُعد این دیدگاه تحت عنوان «فرازهای مستقل» اشاره شده است. برهمین اساس، جستار پیش‌رو با هدف انسجام‌بخشی به نظریۀ علامه و تبیین ارکان و ابعاد آن و تشریح متن‌محور عبارات ایشان با شیوۀ تحلیلی-توصیفی سامان یافته است. در نهایت نویسندگان به این نتیجه دست یافته‌اند که اعتبار این سبک تفسیری بر یکی از شیوه‌های استنباطی اهل‌بیت از آیات قرآن کریم و به‌عنوان قاعده‌ای نقلی-تفسیری استوار است که می‌توان آن را قاعدۀ «حجیت دلالی هر جملۀ تامّة الإفادة یا مستقلۀ قرآنی» نامید. رکن پایه و اولیۀ این سبک و روش تفسیر بر امکان چشم‌پوشی از برخی مراتب سیاق و در نظر گرفتن سیاق و ظهور یک جملۀ تامّة الإفادة -که معنایی صحیحی را با توجه به منظومۀ دین مننقل می‌کند- مبتنی است و رکن تبعی آن توسعۀ مدالیل سطح عرضی یا افقی (در فرازهای مستقل) و توسعۀ مدالیل سطح طولی یا عمودی (در فرازهای مستقل و غیرمستقل) با نگرش تقطیعی و تجریدی به سیاق است.

مسلمانان بر پذیرفتن اصل شفاعت در دستگاه مشیت الهی و نظام حساب و کتاب اعمال، اجماع دارند. شفاعت نزد شیعیان جایگاهی ممتازتر دارد تا جایی که در کتب متقدمین به‌عنوان یکی از اصول اعتقادی شیعه نام برده شده است. لکن دربارۀ عرصۀ ظهور آن اختلاف نظر وجود دارد. علامه طباطبایی با رویکرد خردورزانه به بررسی شفاعت پرداخته‌اند و آن را از تفاسیر و برداشت­‌های سطحی­‌اندیشانه تجرید کرده‌اند. بحث ایشان مرکب از تفسیر آیات، روایات، برهان عقلی و ساختارشناسی نظام تکوین است. از واکاوی آرای علامه می‌­توان دریافت ماهیت وجودشناختی تجارب نزدیک به مرگ، با مرحلۀ سکرات موت و ورود به عالم برزخ بیشترین انطباق را دارد. جمع­‌بندی و تحلیل آرای این اندیشمند شیعی و مقایسۀ آن با نتایج ثبت‌شده از صد تجربۀ نزدیک به مرگ شیعیان به روش توصیفی-تحلیلی، نشان می‌دهد شفاعت در مراتب برزخ و مبادی آن در تجربه‌های نزدیک به مرگ، به منظور اعطای فرصت حیات مجدد وجود دارد. ازآنجاکه به تصریح برخی روایات، شفاعت به‌معنای آمرزش گناهان مستوجب آتش جهنم، خاص قیامت بوده و دربردارندۀ برزخ نمی‌­شود، برخی عنوان کرامت و تفضّل را بر آن نهاده‌اند. اما شفاعت به معنای دستگیری و انضمام مشفوع به شفیع در تجربۀ نزدیک به مرگ در جلوۀ برزخی آن که تأثیرش در بازگشت ایشان به دنیا و اعطای فرصت ادای مافات بوده است، در این تجربه­‌ها بارها رخ داده‌ است.