جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نهایة الحکمه اثر گران‏سنگ علامه طباطبائى است که در آن مبانى حکمت متعالیه را با قلمى استوار تبیین کرده است. وى در این کتاب، ابتکارات و نظریات خاصّ خود در زمینۀ حکمت صدرایى را نیز بیان نموده است. ایجاز متن و دشوارى محتواى فلسفى کتاب، ترجمه و شرح آن را براى استفاده بهینه طلاب و دانشجویان معرفت امری ضرورى است. از این رو، اثر حاضر که از مجموعه دورس شرح و تبیین مقاصد نهایة الحکمة توسط استاد سید کمال حیدری ارائه شده، با همت برخی از شاگردانش به جهت شرح و توضیح مقاصد و عبارات مشکل و پیچیده به رشتۀ تحریر در آمده است. جلد 5 شامل مباحث " الواحد و الکثیر" می باشد

فرااخلاق به مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق می پردازد. یکی از موضوعات فرااخلاقی، مباحث منطقی است که به استنتاج مفاهیم و گرازه‌های اخلاقی می‌پردازد؛ بنابراین، ‌رابطه باید و هست در دیدگاه علامه طباطبایی در زمره مباحث منطقی فرااخلاق است که نوشته‌ای به روش این مقاله به آن نپرداخته است. نویسنده در این مقاله درصدد است تا دیدگاه علامه طباطبایی درباره ارتباط جمله‌های اخلاقی را در تمام جوانب تبیین و بررسی کند. ایشان جمله‌های اخلاقی را اعتباری، اخباری و استنتاج‌پذیر و آن استنتاج را جدل می‌داند. اما به نظر می‌رسد بیانی برهانی از جمله‌های اخلاقی بر طبق نظریه علامه امکان داشته باشد و اشکال‌های طرح شده در بیان علامه طباطبایی بر برهان‌پذیری جمله‌های اخلاقی قابلیت پاسخ را دارند. به هر حال ایشان جدل در جمله‌های اخلاقی را قبول دارد و جمله‌های اخلاقی را بر پایه واقعیتِ نامتغیر استوار می‌داند؛ بنابراین ایشان نسبی‌گرایی اخلاقی را نمی‌پذیرد و با شکاف باید و هست مخالفت می‌کند.

یکی از مسائلی که امروزه، محل توجه جدیِ فیلسوفانی است که بر اقتضائات «زندگی خوب» متمرکزند، این است که یک باور، فارغ از مطابقت آن با واقع، چه تأثیری بر زندگیِ شخصِ صاحب باور دارد. این نکته خصوصاً در مورد باورهایی که احراز صدق و کذب آنها چندان آسان نمی‌نماید اهمیت بسزا یافته است. این مقاله صرفاً از این منظر به مسئله‌ی معنایافتن زندگی نگاه می‌کند. اگر برای زندگی معنایی قائل باشیم،بنا بر مجموعه عواملی که آنها را معنابخش زندگی می‌دانیم، پیامدهای معناداری نیز متفاوت خواهد بود. این مقاله تأثیر معنایافتن زندگی به شیوه‌ی مورد نظر علامه، یعنی از طریق ارتباط خاصی با خدا، را بررسی می‌کند و امکان مقایسه‌ی آن را با نظریات دیگر فراهم می‌آورد. ارتباط مذکور با دیدی نسبت به جهان و انسان همراه است که،با پاسخ دادن به سؤالات مهم زندگیِ انسان، و تفسیر درد و رنج‌ها به منزله‌ی زمینه­ی تکامل، و مرگ به عنوان دریچه‌ای به روی زندگی جاودانه، برخورد مسئولانه و مجدانه‌ی انسان را با زندگی لازم می‌دارد؛ با این تفسیر، که مستلزم محزون نشدن از امورِ از دست رفته و مسرور نشدن از امورِ به دست آمده است،امکان آرامش و رضایت خاطر فراهم می‌آید. عشق نیز در این نوع زندگی جایگاه ویژه‌ای می‌یابد.

فنا یکی از مقامات عرفانی است که هدف عارف از تحمل رنج سلوک، رسیدن به آن مقام است. در اینکه فنا چیست بین عارفان اختلاف است؛ بعضی آن را به فنای معرفتی و بعضی آن را به فنای صفاتی و بعضی دیگر به فنای وجودی تعبیر می‌کنند. فهم فنای وجودی بسیار مشکل است و اگر درست تبیین نشود به حلول می‌انجامد. هدف این پژوهش تبیین فنای معرفتی و وجودی براساس رابطۀ علت و معلول در نظر فیلسوفان حکمت متعالیه و نظریۀ علم حضوری با تبیین علامه طباطبایی است. علامه طباطبایی علم علت و معلول به هم را حضوری می‌داند و به اتحاد عالم و معلوم معتقد است؛ پس بین علت و معلول نوعی اتحاد برقرار است و هر جا اتحادی برقرار است حمل نیز جایز است؛ این حمل از نوع حقیقه و رقیقه است. علاوه‌برآن معلول عین‌الربط به علت است و هرچه دارد ازجمله افعال، صفات و ذات از علت است و کار سالک در فنای معرفتی، شهود رابط بودن خود و موجودات دیگر است. با تبیینی که علامه طباطبایی از رابطۀ علت و معلول و علم حضوری دارد، فنای وجودی را به فنای معرفتی نزدیک می‌کند و عارف در فنای وجودی این اتحاد را شهود می‌کند نه آنکه واقعاً حلول یا اتحاد بین دو موجود صورت بگیرد.

در این مقاله قصد داریم تا جایگاه تعقّل و اندیشیدن درباب مسائل ایمانی را از دیدگاه علامه طباطبایی و گابریل مارسل بکاویم‌‌‌‌. جایگاه و کارکرد عقل در مسائل ایمانی همواره مورد توجه فیلسوفان و اندیشمندان بوده است و نقشی سرنوشت‌ساز در تعیین مسیر الهیات داشته است‌‌‌‌. علامه طباطبایی و گابریل مارسل نیز توجه ویژه‌ای به مسائل ایمانی و تعقّل و جایگاهِ آن در مورد این مسائل داشته‌اند‌‌‌‌. مارسل، ‌در مواجهه با پیچیدگی‌های مسائلِ ایمانی به نقد نوع اندیشیدن در مورد این مسائل می‌پردازد و نوع جدیدی از اندیشیدن را مطرح می‌کند که جزئی و شخصی است و برای درک حقایق ایمانی کارساز است‌‌‌‌. از نظر مارسل، ‌تفاوت میان مسائل ایمانی و منطقی ماهوی است و اندیشۀ انتزاعی ویژۀ مسائل منطقی است‌‌‌‌‌‌، ‌اما علامه طباطبایی با مستقل دانستن عقل در درک حقایق‌‌‌‌‌‌، ‌قلمرو این اندیشه را بسیار گسترده تعریف می‌کند؛ به‌طوری‌که اندیشۀ ایمانی ذیل اندیشه عقلی قرار می‌گیرد‌‌‌‌. ایشان با ذاتی و قطعی دانستن حجیّت عقل‌‌‌‌‌‌، ‌منزلت عقل را بسیار والا برمی‌شمارند و بر خلاف مارسل‌، قائل‌اند که تفاوت مذهب و فلسفه‌‌‌‌‌‌، ‌روشی است و این‌دو هدفِ مشترکی را دنبال می‌کنند که همان درکِ حقایق است‌‌‌‌. روشِ این مقاله‌‌‌‌‌‌، ‌بیان دیدگاه این دو فیلسوف، ‌در این زمینه و سپس مقایسه آنها با یک‌دیگر است‌‌.

چيستي و تبيين فعل ارادي انسان و نيز دامنة ارادة وي در جهان هستي، امروزه ذيل موضوع «فلسفة عمل» بررسي ميشود. فيلسوفان مسلمان، در اين حوزه نيز ابتكارات و راه‌حلهاي مؤثري ارائه داده‌اند. در اين سنت دعا بعنوان يك فعل ارادي، از دو جهت كلي، در دو علم كلام و فلسفه مورد توجه قرار گرفته است؛ اول رابطة آن با ارادة الهي و دوم، رابطة دعا با ضرورت نظام علّي. ابن‌سينا براي نخستين‌بار، چارچوب مسائل اين حوزه را ترسيم كرد و حكماي بعد از وي، از جمله ميرداماد، ملاصدرا، سبزواري و علامه طباطبايي، هر يك با ارائة استدلالها و تبيينهايي، در شرح و بسط آن گامهاي ارزنده‌يي برداشته‌اند. در اين جستار ديدگاه ابن‌سينا، ملاصدرا و علامه طباطبايي پيرامون موضوع دعا بررسي شده است. با مقايسة اين آراء روشن ميشود كه ابن‌سينا مسئلة دعا را خارج از نظام علّي تبيين نكرده است. او معتقد است هر حادثه‌يي در مقام ثبوت، طبيعي يا ارادي است و در مقام اثبات، طبيعي، ارادي يا اتفاقي. بر اين اساس، تفاوت «دليل» و «علت» به تفاوت مقام ثبوت و اثبات است و نبايد دليل و توجيه را متباين از علت يا تبيين بپنداريم. ملاصدرا ضمن پذيرش چارچوب نظرية ابن سينا و مؤثر دانستن دعا در نظام علّي، در برخي جهات با شيخ الرئيس همسخن نيست. تبيين ملاصدرا نشان از آن دارد كه تأثير و دامنة بيشتري براي عمل و فعل اراديِ انسان قائل است. او با باور به تشكيك وجود، دو نقد را به نظرية ابن سينا وارد كرده است. هر چند ملاصدرا در تبيين دعا به تشكيك و اتحاد عقل و معقول اشاره دارد اما بسط نظرية اتحاد عاقل و معقول براي تبيين دعا، يعني تبيين رابطة ميان اراده، مراد و مريد و به همان وزان، عمل، عامل و معمول نزد علامه طباطبايي صورتبندي شده است. علامه با بسط نظرية ملاصدرا، تبييني دقيقتر از دعا ارائه كرده، هر چند كه اين نظريه نيز مصون از نقد صاحبنظران نبوده است.

علامه طباطبایی عصمت انبیاء از معصیت را به وسیله دلیل «تلازم هدایت الهی و عصمت» اثبات می‎کند. این دلیل از ابتکارات علامه است که با استفاده از تفسیر قرآن به قرآن و قرار دادن چند دسته از آیات، عصمت انبیاء از گناه را اثبات کرده است. مسئله این است که دیدگاه ایشان در جهت اثبات عصمت به وسیله این دلیل چگونه است، و آیا اشکالات مطرح شده بر آن وارد است یا خیر؟ استدلال ایشان متشکل از سه مقدمه برگرفته از آیات قرآن است: 1. انبیاء مهتدی به هدایت الهی هستند 2. هیچ نوع ضلالتی متوجه هدایت یافتگان به هدایت الهی نیست 3. هر معصیتی ضلالت است. نتیجه: انبیاء از معصیت که ضلالت است معصوم‎‌اند. این مقاله در صدد است که با استفاده از روش تحلیل و توصیف، به تبیین این دلیل و پاسخگویی به اشکالات آن پرداخته و نشان داده است که اشکالات مطرح شده بر این دلیل، وارد نمی‎باشد.

از عناصر مهم اکثر ادیان، سفارش‌ها و تأکیدات اخلاقی است؛ به‎نحوی‎که ارتباط وثیقی بین حوزه دین و اخلاق فرض شده است. در دو دین مسیحیت و اسلام نیز وابستگی اخلاق به دین به عنوان موضوعی مفروغ‌عنه تلقی می‌شود. در این مقاله به بررسی نظرات رابرت آدامز و علامه طباطبایی، دو تن از متفکران معاصر این دو دین در موضوع ارتباط دین و اخلاق و نحوه وابستگی اخلاق به دین از نظر آنان پرداخته شده است. آدامز، از طرفداران نظریه امر الهی در دوران معاصر، سعی کرده است با تفکیک مقام ارزش از مقام الزام در اخلاق و وابسته‌دانستن الزام به امر الهی و استقلال ارزش از امر الهی، همچنین با جداساختن عنصر معنا از ماهیت در عبارات و گزاره‎های اخلاقی نظریه خود را از بند اشکالات تقریر سنتی وارد بر نظریه امر الهی رها سازد. در این مقاله مطرح شده است که می‎توان مفهوم خوبی از منظر آدامز و مراتب آن را با مبحث مراتب وجود از نظر علامه و بحث وجدان و ندای درون در آدامز و مبحث فطرت و نقش آن در اخلاق از دیدگاه علامه مقایسه کرد؛ همچنین مبحث الزام در آدامز با اعتباریات در علامه مورد مطابقت قرار گرفته است. ضمناً موضوع ساخت اجتماعی اخلاق از نظر علامه که فلاسفه اسلامی کمتر بدان پرداخته‌اند، با نظر آدامز در باب نقش دیگری و اجتماع در شکل‌گیری اخلاق، مقایسه شده است.

فاقد چکیده

رهیافت معنا رهیافت غنی و پیچیده است که انسان‌شناسان و جامعه‌شناسان برای تبیین دین و بیان ویژگیها و خصوصیت‌های آن و کارکردهایش در اجتماعی این رهیافت را به کار گرفتند. طرفداران رهیافت معنا معتقدند دین‌دارای ابعاد و ساحتهای گوناگونی است به همین منظور آنها برای توصیف دین علاوه بر بعد جامعه‌شناسی بعد عقلانی و عاطفی را نیز در نظر می‌گیرند. آنها پس از به کارگیری این رهیافت‌ها به این نتیجه می‌رسند که مهم‌ترین کارکرد و خصوصیت دین معنابخشی آن است، یعنی گزاره‌های دینی به گونه‌ای هستند که جهان را برای انسان‌ها معنادار می‌سازند و این عامل را یکی از مهم‌ترین ویژگیهای دین دانسته‌اند. از سوی دیگر محمد حسین طباطبایی نیز که از منظر دینی، به دین نگریسته و آنرا توصیف کرده‌ است، معتقد است دین دارای جنبه‌های مختلفی است. وی در جای‌ جای آثارش از تأثیرات فردی (تأثیراتی که دین در روحیه و روان انسان‌ها دارد) و تأثیرات اجتماعی دین سخن گفته است. و در کل تبیینی را که از دین ارائه داده است، تبیینی عقلانی است هر چند وی همانند انسان‌شناسان و جامعه‌شناسان رویکرد خاصی برای تبیین دین ارائه نکرده است اما بکارگیری استدلالهای منطقی و عقلانی در توصیفش از دین و توجهش به بعد فردی و اجتماعی دین نشانگر توجه وی به ابعاد گوناگون دین است و نظراتش را با طرفداران نظریه معنا که برای توصیف و تبیین دین همه ابعاد آن را مورد توجه قرار می‌دهند نزدیک ساخته است. نظراتی که وی در مورد خصوصیات و ویژگیهای دین و تأثیراتی که دین بر روی انسانها و اجتماع دارد نشان‌دهنده این است که وی نیز به دین به عنوان یک جریان و عامل معنابخش و هدفدار در زندگی انسان‌ها نگریسته است.