جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فارابی متخیله و خیال را یک قوه میداند؛ ازاینرو در گفته هاي وي تعبیـر خیـال بسـیار انـدك به کار رفته است. در سخنان ابنسینا خیال و متخیله با بسامد برابر بهکار رفته است. سهروردي در برخی آثارش طبق مشهور، خیال و متخیله را دو قوه با دو کارکرد متفاوت دانسته اسـت، ولـی در حکمت اشراق، آشکارا خیال، متخیله و واهمه را یک قـوه دانسـته کـه بـه اعتبـار مختلـف نامهاي گوناگون به خود گرفته است. گرچه صدرا در آغاز، درباره خیال و متخیله همانند مشهور آنها را دو قوه دانسته است، ولی ازاین رو که مراتب ادراك را متناظر به عوالم هسـتی منحصـر در سه عالم میداند، درنهایت در نگاه او نیز باید خیال و متخیله یک قوه به حساب آید. مقاله پیش رو پس از بررسی تفاوت خیال و متخیله در سخنان فیلسوفان، بـا تکیـه و تأکیـد بـر دیدگاه چهار فیلسوف برجسته از سه نظام فلسفی رایج درمیان مسلمانان، مـیکوشـد بـه مسـئله تحقیق یعنی هستی شناسی خیال پاسخ دهد.

یکی از برهانهای اثبات تناهی ابعاد ، برها ن مسامته است.برخی از بزرگان مانند خواجه آن را نپذیرفته اند و برخی چون صدر المتالهین آن را استوار یا فته اند . اساس برهان بر تقاطع میان دو خط نامتناهی یا یک خط متناهی با یک نامتناهی موازی است که یکی از آنها در چرخشی به سوی خط نامتناهی با آن تقاطع می یابد .باانکار حالت تقاطع و خروج از توازی ، به طریق خلف ، محالی رخ می دهد که سبب آن ؛ فرض بعد بی نهایت است . امتناع چنین تقاطعی به سبب فقدان نخستین نقطه تماس در بعد بی نهایت است؛ یا از آن رو که مسامته حادث است وحادث به آغازی نیازمند است . نویسندگان برهان را از حیث منطقی استوار می بینند، اما به سبب انحنای فضا ، حالات دو خط بر خلاف صفحه منحصر به توازی و تقاطع نیست ؛ از این رو دلیل مسامته در فضای واقعی قابل اجرا نیست و با این استدلال تناهی ایعاد اثبات نمی گردد.

تقریباً قاطبة فلاسفة اسلامی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به مسئلة «تشخّص» پرداخته و پاسخ‌هایی را ارائه داشته‌اند و ازین رو، سرگذشت این بحث به طور کلّی در سنّت فلسفی اسلام قابل مطالعة جدّی و تدقیقات همه‌جانبه است، امّا در اینجا قصد ما پرداختن به جنبه‌ای از نقش فارابی در تطوّر و تکامل این سیر تاریخی است، تا از این طریق پرتوهایی بر زوایای مغفول و ناشناخته‌تر سنّت عقلانی مسلمانان افکنده شود. یکی از کسانی که این بحث را بسی بیش از پیش محلّ توجّه متفکّران قرار داد، ملّاصدراست که به تبع فلسفة اصالت وجود خویش، مطالب بدیعی را در باب تشخّص ابراز نمود. یکی از نکات اصلی ملّاصدرا این است که مساوقت «تشخّص» و «وجود» را به فارابی نسبت می‌دهد. در نزد اندیشمندان دورة قدیم یا حتّی دوره معاصر، هیچ‌گاه تردیدی یا مطالعه‌ای در باب صحّت این انتساب صورت نگرفته است. این مقاله بر آن است تا انتساب تقریباً به رسمیّت شناخته شده به فارابی را که از سوی ملّاصدرا صورت گرفته است مطمح‌نظر قرار داده و از رهگذر برخی مستندات متنی و تاریخی نشان دهد که این انتساب می‌تواند تا حدّ زیادی محلّ مناقشه باشد، و حتّی اساساً این مطلب که فارابی بحثی ذیل عنوان «تشخّص» داشته است خود بسیار متزلزل به نظر می‌رسد.

ملاصدرا و زاگزبسکی دایرۀ معرفت را به فهم وسعت داده اند، معتقدند فاعل شناسا می تواند با کسب فضایل عقلانی و اخلاقی به طور ارادی بستر مناسب شکل گیری باور صادق را مهیا نماید. ایشان فضایل عقلانی را موجد باور می دانند و معتقدند فضایل اخلاقی در مؤدی بودن باور به صدق مؤثرند و رذایل اخلاقی مانع حصول باور صادق هستند. از نظر زاگزبسکی و ملاصدرا فاعل شناسا به طور آگاهانه و ارادی می تواند برخی از فضایل اخلاقی و عقلانی را در خود ایجاد کند و رذایل اخلاقی را از بین ببرد تا زمینه و شرایط اعتمادپذیر و قابل اطمینانی برای شکل گیری و ایجاد باورها ایجاد شود. از نظر ایشان فاعل شناسایی که انگیزه و نیّت کسب معرفت را دارد می تواند با ایجاد بستر و زمینه مناسب برای حصول باور صادق، به صدق دست یابد. در این پژوهش پی گیری می شود در نظریه معرفت شناختی و فلسفه ملاصدرا دایره آگاهی های معتبر انسان به گستردگی فهم است؟ و اگر اینگونه است از نظر ملاصدرا چه عواملی در شکل گیری و مؤدی به صدق بودن فهم به عنوان علل زمینه ای مؤثر هستند؟

یکی از مباحث مهم نزد متفکرین اسلامی مسألة ملائکه و تحلیل و واکاوی مرتبت وجودی آن است؛ تحلیل صدرایی ملائکه در راستای طرح کلان ملاصدرا، یعنی هماهنگی عقل و نقل است. او در مواضعی از دریچه فلسفی از ملائکه یاد کرده و آنها را عقل می نامد و گاه نیز با لسان شریعت سخن گفته و با عنوان ملائکه از آنان یاد می نماید. دو پرسش اساسی این جستار عبارتند از: ملاصدرا چه تلقی‎­ای از ملائکه دارد؟ او چگونه وجود ملائکه را اثبات می کند؟ بر این اساس برخی از نتایج این پژوهش به این قرار است: از نظر ملاصدرا، ملائکه طیف های گوناگونی دارند که از آن جمله اند: ملائکه مقرب، ارواح مهیمن، ملائکة مدبر، و ملائکه زمین. ویژگی مشترک میان آنها عبارت است از بساطت، تجرد، وجود بالفعل، مجرای فیض و رسالت؛ و همچنین تدبیر امور فلکی و دنیایی برخی از خصیصه‎­های مختص ملائکه است. همچنین، گزارش ادله دوازده­‎گانه ملاصدرا در اثبات ملائکه و ارائه آنها با چینش برهانی و نقد و بررسی آنها از برجستگی‎­های این مقاله است که مسبوق به سابقه نیست.

«اندیشیدن به غایت»، «سنجش بین غایات احتمالی» و «گزینش نهایی غایت و هدف مطلوب»، اولین مرحله -مرحله شناخت- از مراحل صدور فعل نزد فیلسوفان مسلمان در تحلیل فلسفه‎‌ عمل است. تحلیل‌های ناظر به شناخت غایت و هدف‌گزینی در این مرحله، از سنخ مباحث شناخت‌شناسی بوده و از این رو متاثّر از قوای ادراکی انسان و به‌خصوص قوّۀ خیال و تاثیر آن بر مبادی علمی صدور فعل است. مسأله اصلی این جستار، شناخت جایگاه، کارکرد و چگونگی تاثیرگزاری خیال در شناخت و انتخاب غایات(اهداف) است. ره‌یافت به دست آمده بیان‌گر تاثیرگزاری مؤثر و گستردۀ قوّه خیال بر«شناخت انسان از خود» و «انتخاب اهداف بر پایه آن» است. انگیزه و اراده به سوی رفتار یا عملی خاص نیز، مبتنی بر احساس نیاز و کمال‌جویی فاعل است که خود، در پرتو تصویرسازی‌های خیال از فاعل و اشیاء پیرامونی وی شکل می‌گیرد. به شکلی که اهداف و انگیزه‌های رفتاری، متعلّق به تصویرهای تخیّلی انسان است و نه حقائق خارجی.

در ادبیات معاصر اختلاف نظری هست بر سر اینکه آیا از منظر صدرا ماهیت امری در-جهان است یا تنها در-ذهن است. این نوشتار قصد دارد که دلایلی اقامه کند که از منظر صدرا ماهیت امری در-جهان است. برای این منظور استدلال خواهد شد که برخی از تعابیر کلیدی صدرا (انتزاعی بودن ماهیت و صادق بودن ماهیت بر وجود) درباره‌ی ماهیت، در حضور نظر خاص صدرا در باب انتزاع و صدق نتیجه می‌دهند که ماهیت در-جهان است؛ گرچه ماهیت تنها بالعرض موجود باشد. با این نتیجه، مساله‌ی دیگری مطرح خواهد شد: چه تفاوتی بین موجودیت بالذات وجود و موجودیت بالعرض ماهیت است؛ اگر هر دو در-جهان بودن را در پی دارند؟ پیشنهاد می‌شود که موجودیت بالذات و موجودیت بالعرض و در-جهان بودن را می‌توان در ارتباط با منشا اثر بودن و استقلال از اذهان توضیح داد. شواهد متنی از صدرا ارائه خواهد شد که تعابیر صدرا دور از این پیشنهاد نیست.

خیال و ادراک خیالی دارای جایگاهی ویژه در حکمت متعالیه است. این مسأله در حکمت سینوی و اشراقی نیز مطرح بوده، لیکن ملاصدرا دیدگاهی نو و ویژه نسبت به آن دارد. وی بر اساس مبانی خود، یعنی اصالت وجود و مساوقت آن با اوصافش از جمله علم، طرح نظریاتی بدیع در مورد ماهیت معرفت، ماهیت قوای ادراکی و ارتباط آن­ها با نفس، استکمال جوهری نفس، تناظر مراتب هستی با مراتب وجود انسان و پذیرش عالم مثال سهروردی، به عنوان عالمی واسطه که قرابت وجودی با هردو عالم ماده و عقل دارد، تفسیری نو از قوه خیال و صور خیالی ارائه می­کند. ملاصدرا بر اساس این دیدگاه نو امور متعددی را که همگی مرتبط با نفس انسان هستند تفسیر می­کند. مهم­ترین این امور معاد جسمانی و ثواب و عقاب اخروی است.

«تأویل» در اندیشه قرآنی حکیم صدرالمتألهین شیرازی «ره» و حضرت امام خمینی «س» یک ضرورت به شمار می‌رود و معتقدند که «تأویل» همان مرتبه کامل «تفسیر» است که مربوط به باطن و چهره ناپیدای امور است. در این معنای از تأویل، حق تعالی تأویل همه امور است و اینکه هر کدام از کتاب تکوین (هستی) و کتاب أنفس (انسان) و کتاب تدوین (قرآن کریم)، برخوردار از مراتب متعددی از نزول می‌باشند که میان آنها تطابق و هماهنگی کامل برقرار است به گونه‌ای که انکشاف و ظهور هر یک از مراتب و عوالم هستی و بطون قرآنی در گرو انکشاف مراتب و درجات وجودی آدمی است.لذا هر دو متفکّر تأویل را به مثابه یک روش تلقی می‌کنند که از این طریق می‌توان به باطن و غیب امور نائل آمد.