جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در صدد نشان دادن این مطلب است که چگونه استخراج نتایج اساسی ترین اصل حکمت متعالیه یعنی اصالت و جود ، در موضوع انسان شناسی تصویری جدید از انسان و هویت وجودی او به نمایش خواهد گذاشت . در این راستا نویسنده از طریق تحلیل و تبیین نکته نظرهای ویژه ای که صدرالمتألهین شیرازی را نسبت به پیشینیان خود در موقعیت متفاوتی قرار می دهد ، بر این مطلب اصرار دارد که تمام جذابیت و خردپذیری آراء انسان شناسانه این فیلسوف مدیون توجه به نقش اصالت وجود در این حوزه بوده و قرائت اصالت ماهیتی انسان شناسی صدرایی نه جذاب می نماید و نه خرد پذیر و نه مشتمل بر چیزی جدید و متفاوت از آراء پیشینیان . نتیجه این رهیافت ، عبارت است از ؛ معرفی انسان به عنوان موجودی برخوردار از هویتی یگانه و تشکیکی که دارای دو نوع پویایی تاریخی و جوهری است و هویت وجودی اش برساخته از تحول تاریخی نوع انسان و تحول جوهری ناشی از کنش های نظری و عملی خود او است.

هدف مقالۀ حاضر بررسی مقایسۀ نگرش کلیِ هیدگر و ملا صدرا، در باب «معنای متافیزیک» است که جایگاه اساسی‌ای در هر دو فلسفۀ مورد نظر دارد. در سیر تحلیل این مقاله یافتیم که نزد این دو فیلسوف، این معنا و منظور در دو جهان متفاوت قرار می گیرد. باید دید که هم جهت‌یابی و هم جهان‌بینی(weltanschauung) صدرا و هیدگر در دو زمینۀ خاصّ شکل گرفته است. یافتۀ هیدگر این است که هستی انسان (بعد از آنکه دازین را یافته باشیم و معنای آن را درک کردیم) متناهی است و پس از مرگ دیگر امری باقی نمی ماند. یعنی در این سیستم خاص که مربوط است به وضعیت وجودی انسان، جایی فراتر از هستی حاضر او وجود ندارد. وقتی انسان در «درون» خود می نگرد آنجا فقط دازین را می‌بیند نه عرش الرحمن و نه ملک خدا (Kingdom of God). از سوی دیگر، مفاهیمی مانند استکمال نفس (مربوط به بحث مبدا و معاد)، تشبّه به خدا (theosis)، تهذیب نفس (catharsis)، مراتب وجود و لا نهایت برای صدرا کلیدی است و دارای حقیقت جدی می باشد. با این حال، لازمۀ بحث های فوق این نیست که بگوییم بین این دو فیلسوف وجوه اشتراکی وجود ندارد. حق آن است که با وجود تفاوت اساسی در مورد معنای متافیزیک، شباهت زیادی دربارۀ "نکات جزیی" در درون فلسفۀ آنها می‌توان یافت. منتها بر اساس تحلیل حاضر، نتیجۀ بحث این می شود که «نگرش کلی» صدرا تقریبا ضد هیدگر است.

ملاصدرا با ارائه ی نظریه ی جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، تحولی شگرف در مباحث نفس پدید آورد. بر اساس این نظریه مبدأ تکون نفس، ماده جسمانی است که بر اثر حرکت جوهری به موجودی غیر مادی تبدیل می گردد. مسأله خلقت ارواح قبل از پیدایش ابدان – که ظاهر برخی از روایات آن را تأیید می کند- چالش بزرگی است که این نظریه با آن روبروست. ملاصدرا با استناد به دلایل عقلی، تقدم نفوس را بر ابدان به صورت متکثر مردود دانسته و روایاتی که دلالت بر خلقت ارواح پیش از ابدان دارد را تأویل می کند در صورتی که نیاز به تأویل روایات نیست. در این مقاله تلاش شده است با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به تبیین مفهوم روح و نفس و تفاوت های میان آن دو در قرآن و روایات پرداخته شود. بر اساس نتایج حاصله از این تحقیق، روح امری مجرد و مربوط به عالم امر است که می تواند قبل از خلق بدن موجود باشد در صورتی که نفس نمود روح در عالم خلق بوده و با پیدایش بدن پدید می آید و بدین ترتیب تعارض بین نظریه ملاصدرا مبنی بر جسمانیه الحدوث بودن نفس و روایاتی که وجود ارواح را قبل از پیدایش ابدان می داند، حل می گردد بدون آن که نیاز به تأویل روایات باشد.

آموزة «عدل الهي»، يکي از مباحث مهم کلامي است که از ديرباز مورد توجه انديشمندان و فيلسوفان شرق و غرب بوده است. تحقيقات گسترده عدل‌پژوهان، از دغدغه و اهتمام جدي صاحبان انديشه به اين مسئله حکايت دارد؛ از افلاطون و ارسطو در يونان باستان گرفته تا فارابي و ابن‌سينا و فيلسوفان مسلمان و سپس تا عصر حاضر، هر يک به نحوي با موضوع عدالت درگير بوده و بخشي از آثار فلسفي خود را به آن اختصاص داده‌اند. در اين ميان، نگرش فلسفي صدرالمتألهين به مسئلة عدل الهي، کمتر مورد عنايت پژوهشگران واقع شده است. نظر به اين ضرورت و خلأ پژوهشي، نوشتار حاضر به سبک مسئله‌محور و با مراجعه به منابع معتبر و کاوش در آثار فلسفي و تفسيري صدرالمتألهين، ضمن تحليل ماهيت و جايگاه عدل در انديشة وي، سه ساحت از عدل الهي (عدل تکويني، تشريعي و جزايي) را (که تلويحاً و به نحو پراکنده در مواضع مختلف از آثار وي مورد اشارت قرارگرفته) استنباط و تبيين كرده است.

چکيده در اين مقاله، نظريه ابن‌سينا، توماس آکوئيناس و صدرالمتألهين در زمينه زبان دين، به طور اجمالي نقد و بررسي مي‌شود. نظر ابن‌سينا در اين زمينه اجمالاً آن است که متون ديني درباب مبدأ و معاد در بسياري از موارد از باب تمثيل و رمز و کنايه است و ازاين‌رو بايد در اين موارد بر خلاف ظاهرشان معنا شوند. توماس آکوئيناس به تمثيل به معناي ديگري روي آورده است. از نظر او «سميع» و «بصير» بودن خداوند يا بدان معناست که خداوند خالق سمع و بصر است و يا بدين معناست که خداوند صفاتي دارد که نسبت آنها به وي، همچون نسبت سمع و بصر به انسان است. در اين مقاله، ضمن نقد اين دو نظريه و نشان دادن اينکه اين نظريات برخلاف ارتکاز زباني‎اند، نظريه صدرالمتألهين تبيين و بر دو نظريه ديگر ترجيح داده شده است. صدرالمتألهين در اين زمينه، به وضع الفاظ براي روح معاني معتقد است. براين‎اساس هم مي‌توان متون ديني را بر اساس ظاهرشان معنا کرد و هم اينکه از تجسيم و تشبيه صرف در امان ماند.

چکيده تکامل نفوس انسان‌ها در برزخ از مسائل مورد تأکيد در متون ديني است؛ اما در فلسفه به سبب برخي مباني، با مشکلاتي روبه‌روست. صدرالمتألهين صريحاً آن را نفي مي‌کند، اما به نظر مي‌رسد که بتوان بر اساس برخي مباني فلسفي صدرالمتألهين و با روشي عقلي، تکامل نفوس در برزخ را تبيين و اثبات فلسفي نمود. بر اساس برخي مباني همچون: نفي هيولاي مشائي، نفي کون و فساد در طبيعت، حرکت جوهري، و تعميم حرکت جوهري و سيلان به همه واقعياتي که مشمول دگرگوني و تغيرند، مي‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان نتيجه گرفت که نفس، بلکه تمام واقعياتي که به دليل سيلان اشتدادي يا عروض کمالات بر آن واقعيات سيال، داراي تغيير و دگرگوني‌اند، نه براي حدوث و زوال تدريجي‌شان، و نه براي عروض حوادث بر آنها نيازمند حلول در هيولا يا تعلق به آن نيستند. بنابراين نفس در کمال‌پذيري خود نيازي به هيولا ندارد و فقدان ماده و هيولا، سبب نفي تکامل نفس در برزخ نمي‌شود.

رابطۀ ذهن و خارج از مهم‌ترین مسائل فلسفه است، انحای وجود در خارج، منشأ تحقق حکایات و تصورات ذهنی است. در اندیشۀ ملاصدرا موجود فی‌نفسه محکی وجود محمولی است و موجودات رابط از استقلال تصوری و مفهومی بی‌بهره‌اند. اسپینوزا نیز تصور استقلالی از صفات و حالات را بدون لحاظ جوهر ممکن نمی‌داند. به نظر او، حالات استقلال مفهومی نداشته و حتی در مقام تحقق معرفت تصوری خویش نیز در پرتو جوهر لحاظ می‌شوند. در این مقاله با روشی تحلیلی، دیدگاه این دو فیلسوف را در این مسئله مورد مطالعۀ تطبیقی قرار داده، ضمن تبیین همگرایی و تشابه دیدگاه آن‌ها، اختلاف نوعی را به مثابۀ موضوعی مشترک در فلسفۀ تطبیقی معرفی نموده و نشان داده‌ایم که صدرا و اسپینوزا چگونه از رهگذر این تلقی به لوازم دیگر این نگرش رهنمون گردیده‌اند.

مسئلۀ شناخت خداوند از بنیادی‌ترین مسائلی است که اذهان و افکار متفکران را در طول تاریخ اندیشه، نسبت به خود مشغول کرده و آنان را واداشته است تا موضعی در برابر این مسئله اتخاذ نمایند. برخی موضع انکاری را اختیار نموده و قائل شده‌اند که شناخت ذات خدا امری ممتنع و محال می‌نماید. در مقابل، برخی دیگر قائل به امکان معرفت به حق تعالی از رهگذر شناخت صفات شده‌اند. نگارندگان در این نوشتار کوشیده‌اند تا دلایل و براهینِ هر یک از این دو دیدگاه و نقدهایی را که بر یکدیگر وارد ساخته‌اند، تبیین نموده و با محوریت بیان ملاصدرا، درصدد داوری و ارزیابی گفتمان آن‌ها برآیند.

مساله تاریخمندی وحی، قرآن را حقیقتی تاریخی می داند که مقید به ظرفیت و آگاهی مخاطبان عصر نزول بوده و تابع شرایط اجتماعی و فرهنگی آن دوره است. معتقدان به این مبنا با تاکید بر تعامل(تاثیر و تاثر) وحی با مقتضیات مختلف عصر نزول، به انکار نزول دفعی قرآن پرداخته و جامعیت فرازمانی و فرامکانی گزاره ها و احکام وحیانی را نفی می کنند. تجربه نبوی یکی از تئوری های مهم در این حوزه محسوب می شود. دکتر سروش ذیل تبیین این تئوری مدعی است که تجربه نبوی نظریه ای ریشه دار در تفکر جهان اسلام بوده و خیل عظیمی از فارابی گرفته تا ابن سینا، خواجه و ملاصدرا بدان اذعان نموده اند. سنجش تئوری مذکور نشان می دهد که تجربه نبوی در بردارنده دو آسیب جدی(مغالطه بومی سازی و انتحال) است. لذا با توجه به تفارق حداکثری دو کتاب مقدس قرآن و انجیل موجود و تفاوت مفهومی و مصداقی وحی در این دو حوزه، تعمیم و تسری مباحث مطرح در حوزه وحی شناختی مسیحیت به الهیات اسلامی و یکسان انگاری فرایندها و نتایج از سنخ مغالطه اشتراک لفظ است زیرا وحی در مسیحیت و اسلام جز در لفظ، شباهت چندانی با یکدیگر ندارند. دوم در مدعای ریشه دار بودن تجربه نبوی، صرفنظر از خلط بین دو مفهوم متخیله و قوه خیال، بررسی موید آن است که مدعای ریشه داری حداقل در تفکر صدرایی صائب نیست. زیرا ملاصدرا با اغماض از کارکرد قوه متخیله در تبدیل معقولات وحیانی به محسوسات و جزئیات، بر اساس تطابق عوالم سه گانه وجودی و با استمداد از شهود دو قوه حس مشترک و خیال پیامبر از عالم خیال منفصل به تبیین جزئیات وحی می پردازد. همچنین صدرالمتالهین بر اساس مبانی فلسفی خویش معتقد است: شخص معصوم به جهت اینکه وحی را در نهایت روشنی، وضوح و اطلاق دریافت می کند؛ در نتیجه بی نیاز از هر گونه دستکاری احتمالی قوای نفسانی خواهد.

در این نوشته کوشیده ایم با رویکردی تطبیقی، به بررسی مرگ و ارتباط آن با گناه از دیدگاه آگوستین و ملاصدرا بپردازیم. بررسی دیدگاه های این دو اندیشمند، نشان دهنده این است که آگوستین با توجه به آیین مسیحیت، به ویژه تعالیم پولس، مرگ را بر مبنای گناه نخستین، توجیه و حتی گناه را علت مرگ معرفی می کند. وی بر این باور است که خداوند انسان را به گونه ای آفریده است که اگر گناه نمی کرد، بی واسطه ی مرگ از زندگی جاودان برخوردار می شد. وی همچنین مرگ جسم را به تبعیت از افلاطون، جدایی نفس از بدن تعریف می کند و معتقد است این مرگ طبیعی نیست، بلکه تحمیلیِ گناه آدم و حوا است. اما ملاصدرا هر چند در این امر با آگوستین هم عقیده است که گناهان ارادی و اختیاری انسان می تواند باعث مرگ نفس و مرگ ابدی انسان شود، اما تأثیر گناه نخستین را نمی پذیرد. ملاصدرا همچنین هبوط انسان بر روی زمین را می پذیرد ولی معتقد است علت این مسأله مصلحت سابقی است که همان خلیفه الهی انسان بر روی زمین است. علاوه بر این ملاصدرا، مرگ طبیعی را مرحله ای از کمال وجودی انسان دانسته که پیش تر با حرکت جوهری آغاز شده است.