جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توجه به ويژگيهاي جهان آخرت و مقايسه» آن با شرايط دنيوي، در بسياري از آثار ملاصدرا مشاهده ميشود و «زمان» يكي از آن ويژگي هاست. با اين پيشفرض پذيرفته شده در حكمت متعاليه كه معاد جسماني و وجود جسم اخروي امري ضروري است، اين پرسش مطرح ميشود كه آيا در آخرت نيز زمان وجود دارد؟ و در صورتيكه پاسخ مثبت باشد، كم و كيف آن و تفاوت و شباهتش با زمان دنيوي چيست؟ مقالة حاضر درصدد پاسخ دادن به چنين پرسشهايي درباره زمان است و به اين نتيجه رسيده كه لازمه اعتقاد به معاد جسماني، وجود نحوه‌يي از زمان است كه متناسب با عالم آخرت و وجود جسماني آخرتي باشد. اين نحوه از وجود زمان، مرتبه‌يي كاملتر و شديدتر از وجود دنيوي زمان دارد و از ويژگي هاي مرتبه آخرتي، همچون نسبي بودن احساس گذر زمان، تأثير‌گذاري ميزان و مرتبة تجرد افراد در كندي يا سرعت سپري شدن وقت رخدادهاي اخروي، و تناسب ادراك گذر زمان با غلبه وجهه ملكي يا ملكوتي بر هر فرد (در طول حيات دنيوي) را برخوردار است.

قاضي كمال‌الدين ميبدي و صدرالمتألهين شيرازي هر دو بر طبيعيات و الهيات هدايةالحكمه‌ ‌ابهري شرح نگاشته‌اند و در اغلب موارد به نقد و نظر نسبت به ديدگاههاي موجود در باب مسائل مطرح شده پرداخته‌اند. از جملة اين مسائل، مسئلة صادر نخستين است كه ميبدي با تكيه بر «جهات اعتباريه (سلوب و اضافات) بعنوان منشأ صدور كثرات از واجب تعالي» و نيز «صدور افعال از نفس بدون واسطة بدن»، بر صادر نخستين بودن «عقل» اشكال نموده و معتقد است نفس نيز ميتواند بلاواسطه از مبدا اول صادر شود. ملاصدرا در ردّ مبادي استدلال ميبدي ميگويد: اوّلاً، «تحقق سلوب همچون تحقق اضافات در صدق قضاياي سالبه متأخر از تحقق واجب تعالي است» و ثانياً، «نفس تا زماني كه نفس است با قوه و ضعف همراه است و در افعال و تصرفات خويش نيازمند به بدن است». اين بيان ملاصدرا در باب عدم صلاحيت نفس براي صادر نخستين بودن، بيش از آنكه با رويكرد و مباني حكمت مشائي در باب نفس، يعني «روحانيةالحدوث و روحانيةالبقاء» بودن آن هماهنگ باشد، با رويكرد و مباني حكمت متعاليه، «جسمانية الحدوث و روحانيةالبقاء» بودن نفس، هماهنگ است.

با توجه به روايات متعدد از ائمه (ع)، صراط از مواقف قيامت است اما اختلاف روايات در مورد آن، بستر تفسيرهاي متفاوتي را فراهم ساخته و هر يك از انديشمندان بزرگ اسلامي، تبيين ويژه‌يي از صراط بدست داده‌اند. ملاصدرا در مقام فيلسوف و مفسر قرآن كريم،‌ ‌بر اساس مباني فلسفي خاص خود و با در نظر گرفتن روايات ائمه (ع)، در تبيين عقلي اين آموزه كوشيده و بر اين مبنا كه قيامت را باطن دنيا ميداند، پل صراط را بروز و ظهور و تجسم صراط دنيوي انسان و باطن آن دانسته است. اين مقاله با روش توصيفي تحليلي، ضمن شرح و بسط ديدگاه ملاصدرا دربارة حقيقت صراط و مسائل پيراموني آن، نظير كاربردها و ويژگيهاي صراط، تجسم صراط در آخرت، رابطة صراط با ائمه و اولياي الهي و نيز معيار سعه و ضيق صراط و نيز اشارة اجمالي به نكات مطرح در آيات و روايات دربارة اين مسائل، به سنجش تبيين صدرايي بر اساس آموزه‌هاي ديني مي پردازد و مي كوشد ميزان سازگاري تبيين صدرايي با آيات و روايات را نشان دهد.

«من» يا «خود» در نظريه» صدرايي با خودآگاهي عجين است. پيدايش و ظهور «من» با آگاهي از خود آغاز شده و سپس با آگاهي نيز تكامل و رشد يافته و داراي مراتب گوناگون ميگردد. آنچه اين نوشتار بر اساس مباني فكري ملاصدرا درصدد بيان آن است، در نظر گرفتن رشد «من» يا «شخصيت» است. «شخصيت» بمعناي اصطلاحي آن، كه در اثر تربيت و عوامل مؤثر ديگر ايجاد ميگردد، در حوزة «منِ» متعالي و رشديافته شكل ميگيرد، زيرا «من» از همان آغاز پيدايش، شخص و يك هويت وجودي خاص است، اما شخصيت كه بيشتر نمايانگر صفات و ويژگيهاي ارادي فرد است، در مراحلي از سير تكاملي و تربيت صحيح عقلاني آن بروز مي‌يابد. جستار حاضر با بررسي تحليلي خاص، فرايند اين رشد صحيح را كه عمدتاً پس از بلوغ حاصل ميشود، واكاوي ميكند.

یکی از عمده ترین نظریاتی که در باب نحوة حصول معرفت اخلاقی مطرح گردیده است، نظریه «شهودگرایی اخلاقی» است. به دلیل اهمیت این مسئله و خلأ محسوس پژوهشی در زمینه وجود یک تحقیق جامع و تطبیقی پیرامون این موضوع، با سبکی نوین، سعی در کشف، استخراج و ارائه منسجم آرای پراکنده این دو اندیشمند، با استفاده از شیوه کتابخانه‌ای و روش توصیفی، تطبیقی و تحلیلی، شده است. در این پژوهش مفهوم شهود و شهودگرا بودن از منظر دیوید راس و ملاصدرا مورد بررسی قرار گرفته، در این مقاله به سوالات زیر پاسخگویی خواهد شد: 1. معنی و مفهوم کشف و شهود در مقایسه دیدگاه‌های ملاصدرا و دیوید راس چیست؟ 2. مبانی معرفت شناسی شهود از منظر ملاصدرا و دیوید راس کدام است؟ از نتایج پژوهش، این است که می‌تواند با تبیین جایگاه رفیع کشف و شهود و تحلیل واقعیت معرفت زای آن، ساحت‌های جدیدی در معرفت شناسی گشوده و در بررسی تطبیقی بین حکمت متعالیه و دیوید راس، دیدگاه‌های قریب الافق مهمی را در این مسأله نشان داده و ابعاد آن را به صورتی روشن ارائه دهد.. و عنوان شده که شهودگرایی نظریه‌ای است که به موجب آن همة ابناء بشر، شخصاً به صورت بالقوه قادر به درک و کشف حقایق اصیل بنیادین اخلاقی آن هم از رهگذر جنبه‌ای دیگر از فعالیت شناخته شده و معروف قوه عقل یعنی جنبه غیراستنتاجی آن هستند.

در آيات و روايات متعددي از عالم قبر و عذاب و ثواب انسان در آن سخن رفته است. ازاين‎رو دانشمندان مسلمان به تبيين آنها پرداخته و بالطبع، هريک از متکلمان، فيلسوفان و مفسران براساس مباني خاص خود تبيين متفاوتي ارائه کرده‎اند. از جمله صدرالمتألهين، حکيم و مفسر دانشمند در مواضع متعددي از آثار خود ضمن بيان حيات‌هاي چهارگانه انسان، تبيين جديدي از حقيقت قبر به دست داده و عذاب و ثواب قبر را نيز به دو گونه تبيين کرده است: تبيين مبتني بر تمثل اخلاق و اعمال و رفع حجب و نيز تبيين مبتني بر ادراک وهمي‌عذاب و ثواب. در اين مقاله تلاش مي‎شود ضمن گزارش تبيين‌هاي صدرايي و مباني او، ديدگاه او با برخي آموزه‎هاي ديني در اين زمينه سنجيده شود. نتيجه اينکه تبيين‎هاي صدرايي از عناصر آموزه ديني معاد، هرچند مي‌تواند پاسخ‎گوي برخي شبهات باشد، با در نظر گرفتن ظواهر ديني، نيازمند تأملات بيشتر و مطالعات دقيق‌تري است.

صدرالمتألهين در جاي‌جاي آثار خود در کنار استفاده از عقل نظري و روش بحثي، از راه وجدان سخن به ميان مي‌آورد. از منظر او وجدان، شهودي است بر پايه علم حضوري؛ بنابراين مي‌تواند راه‌گشاي بسياري از مسائل دشوار مبدأ و معاد باشد. در مقابل ميرزامهدي اصفهاني مباني اعتقادي خود را تنها بر اساس ادراک وجداني استوار ساخته است. در اين ادراک، حقايق خارجي بدون هيچ‌گونه اتصال وجودي، همان‎گونه که هستند کشف مي‌گردند. هدف از اين نوشتار بررسي رابطه متقابل عقل و وجدان از منظر اين دو متفکر است. روشن خواهد شد که اگرچه صدرالمتألهين کارکردهاي متقابل مهمي را براي عقل و وجدان قائل است؛ اما اين دو مسير معرفتي را در کنار هم مي‌داند؛ در مقابل، ميرزاي اصفهاني اساساً اين دو مسير را جدا نمي‌داند، بلکه از نظر او معقولات بخشي از متعلقات وجدان هستند و به تعبير دقيق‌تر، بخشي از وجدانيات ما در مشهد عقل حاصل مي‌گردد.

مراتب علم الهي در انديشه صدرالمتألهين عبارت‌اند از: عنايت، قلم، قضا، لوح محفوظ و قدر. صدرالمتألهين با جامع‌نگري به تفسير قضا و قدر مي‎‌پردازد و ضمن تبيين قضا و قدر ذاتي که مورد اهتمام فلاسفه مشاء است، قضا و قدر فعلي را نيز که مورد نظر متکلمان است، تبيين مي‌کند. در نوشتار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي و با بهره‌گيري از آثار مختلف صدرالمتألهين، تفاسير قضا و قدر در نظام فلسفي حکمت متعاليه جمع‌آوري، دسته‌بندي، تنظيم و تقرير گشته و در پايان، ضمن برشماري نقاط قوت اين ديدگاه، برخي کاستي‌هاي آن نيز نشان داده شده است.

هدف از اين تحقيق، ارائه تبيين دقيقي از اصل توحيد ربوبي از ديدگاه صدرالمتألهين و تفاوت آن با اصطلاحات مشابه است. مسئله تحقيق، اين است که ربوبيت الهي از حيث فلسفي چگونه تبيين مي‌شود؟ براي بررسي اين مسئله، ابتدا اقسام فعل الهي و تبيين روشني از آنها به دست داده شده است. در ادامه، کيفيت فعل و تدبير الهي با کيفيت صدور فعل از انسان مقايسه و تفاوت‌هاي آنها بيان گشته و براي تبيين حقيقت صفت ربوبيت، اقسام صفات الهي برشمرده و اين صفت اضافي به قيوميت بازگردانده شده است. در نهايت، تفاوت توحيد ربوبي با توحيد افعالي نيز مورد مداقه قرار گرفته است. نتيجه تحقيق اين است که در فعل الهي آنچه اصالتاً در خارج تحقق مي‌يابد همان ابداع و افاضه است که از حيثيات گوناگون آن مفاهيم مختلفي از جمله ربوبيت انتزاع مي‌شود. اين صفت اضافي بدون هيچ‎گونه ايجاد تغيير در ذات به اضافه قيومي حضرت حق بازمي‌گردد. توحيد ربوبي يعني تدبير مخلوقات هم همان تدبير الهي است، ولي در مرتبه پايين‎تر.