جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در ادبیات معاصر اختلاف نظری هست بر سر اینکه آیا از منظر صدرا ماهیت امری در-جهان است یا تنها در-ذهن است. این نوشتار قصد دارد که دلایلی اقامه کند که از منظر صدرا ماهیت امری در-جهان است. برای این منظور استدلال خواهد شد که برخی از تعابیر کلیدی صدرا (انتزاعی بودن ماهیت و صادق بودن ماهیت بر وجود) درباره‌ی ماهیت، در حضور نظر خاص صدرا در باب انتزاع و صدق نتیجه می‌دهند که ماهیت در-جهان است؛ گرچه ماهیت تنها بالعرض موجود باشد. با این نتیجه، مساله‌ی دیگری مطرح خواهد شد: چه تفاوتی بین موجودیت بالذات وجود و موجودیت بالعرض ماهیت است؛ اگر هر دو در-جهان بودن را در پی دارند؟ پیشنهاد می‌شود که موجودیت بالذات و موجودیت بالعرض و در-جهان بودن را می‌توان در ارتباط با منشا اثر بودن و استقلال از اذهان توضیح داد. شواهد متنی از صدرا ارائه خواهد شد که تعابیر صدرا دور از این پیشنهاد نیست.

خیال و ادراک خیالی دارای جایگاهی ویژه در حکمت متعالیه است. این مسأله در حکمت سینوی و اشراقی نیز مطرح بوده، لیکن ملاصدرا دیدگاهی نو و ویژه نسبت به آن دارد. وی بر اساس مبانی خود، یعنی اصالت وجود و مساوقت آن با اوصافش از جمله علم، طرح نظریاتی بدیع در مورد ماهیت معرفت، ماهیت قوای ادراکی و ارتباط آن­ها با نفس، استکمال جوهری نفس، تناظر مراتب هستی با مراتب وجود انسان و پذیرش عالم مثال سهروردی، به عنوان عالمی واسطه که قرابت وجودی با هردو عالم ماده و عقل دارد، تفسیری نو از قوه خیال و صور خیالی ارائه می­کند. ملاصدرا بر اساس این دیدگاه نو امور متعددی را که همگی مرتبط با نفس انسان هستند تفسیر می­کند. مهم­ترین این امور معاد جسمانی و ثواب و عقاب اخروی است.

«تأویل» در اندیشه قرآنی حکیم صدرالمتألهین شیرازی «ره» و حضرت امام خمینی «س» یک ضرورت به شمار می‌رود و معتقدند که «تأویل» همان مرتبه کامل «تفسیر» است که مربوط به باطن و چهره ناپیدای امور است. در این معنای از تأویل، حق تعالی تأویل همه امور است و اینکه هر کدام از کتاب تکوین (هستی) و کتاب أنفس (انسان) و کتاب تدوین (قرآن کریم)، برخوردار از مراتب متعددی از نزول می‌باشند که میان آنها تطابق و هماهنگی کامل برقرار است به گونه‌ای که انکشاف و ظهور هر یک از مراتب و عوالم هستی و بطون قرآنی در گرو انکشاف مراتب و درجات وجودی آدمی است.لذا هر دو متفکّر تأویل را به مثابه یک روش تلقی می‌کنند که از این طریق می‌توان به باطن و غیب امور نائل آمد.

حكماي اسلامي همچون ابن سينا و ملاصدرا در مباحث انسان شناختي خود، به بيان ويژگيهاي نفس و از جمله اثبات تجرد آن پرداخته اند. با استقرا در آثار اين دو حكيم، ميتوان ملاحظه كرد كه براهين مثبِت تجرد نفس تماماً بر اساس نفي ويژگيهاي جسم و ماده بدني استوار شده اند؛ به اين معنا كه نفس، فاقد ويژگيهاي بدن و جسم است و از اينرو تجرد آن به اثبات ميرسد. بعنوان نمونه، ماده بدني داراي كميت، وضع، تغيير، انقسام پذيري و تناهي افعال است و ضعف، كهولت و خستگي عارض آن ميگردد و علم به بدن و افعال آن نيز حصولي و تابع وضع و محل است. اين دو فيلسوف با نفي و سلب اين خصايص از نفس، تجرد آن را به اثبات ميرسانند و بنابرين، شناخت نفس و اثبات تجرد آن جز با شناخت بدن و سلب ويژگيهاي بدني از آن امكانپذير نيست. در اين نوشتار، علاوه بر بازنويسي براهين اثبات تجرد نفس و تعيين جايگاه كليدي بدن در آن، الگويي كلي براي مجموع اين براهين طراحي و عرضه شده است.

مسئله بقاي نفس پس از مفارقت از بدن، يكي از چالش برانگيزترين مسائل فلسفي است. اين مسئله، هم از سوي حكمايي كه نفس را قديم و مجرد ميدانند و هم از سوي حكمايي كه به حدوث روحاني نفس معتقد هستند، مورد بحث واقع شده و استدلالهاي گوناگون در اينباره اقامه شده است. خواجه طوسي كه به سنت حكمت مشاء تعلق دارد، اين پرسش را مطرح كرده است كه چرا بعقيده حكما، بدن و استعداد بدني در ابتداي حدوث نفس لازم و ضروري است اما در مرحله بقا و مفارقت شرط نيست؟ او پاسخ اين پرسش را در رساله يي كه درباره بقاي نفس نوشته، بررسي كرده است و در عين حال آن را از حكيم معاصر خويش، شمس الدين خسروشاهي نيز پرسيده ولي پاسخي دريافت نكرده است. همين پرسش را ملامظفر حسين كاشاني، حكيم معاصر ملاصدرا از او پرسيده است زيرا بنظر ميرسد كه ظاهراً مسئله بقاي نفس با نظريه حدوث جسماني ملاصدرا قابل جمع نيست. صدرالمتالهين پرسش خواجه و ملامظفر را هم بر اساس مبناي قوم و هم اصول فلسفه خويش پاسخ داده و از مسئله بقاي نفس پس از مفارقت بدن دفاع كرده است.

هدف از این پژوهش "بررسی و تحلیل نظریه حدوث جسمانی نفس انسانی در فلسفه ملاصدرا و بیان ابعاد و نتایج آن با نظر به آراءمنتقدان" است. ملاصدرا با نقد نظریه قدم نفس و حدوث روحانی آن، نظریه ابتکاری خود در باره نفس را مطرح کرده است، بر اساس این نظریه نفس قبل از بدن به عنوان نفس جزئی با تعینات و تشخصات شخصی و فردی وجود نداشته و هنگام پیدایش نیز روحانی و مجرد نیست، بلکه نفس در آغاز پیدایش جسمانی و عین بدن است که در اثر حرکت جوهری به تکامل رسیده و مراتب گوناگونی را با حفظ همه مراتب قبلی سپری کرده و پس از رسیدن به مرتبه تجرد خیالی به مرتبه عقلی نایل می شود. براساس تشکیک در مراتب عینی وجود این مراتب و درجات از هم جدا و منفصل نیستند، بلکه حقیقت واحد اتصالی دارای مراتب و شئون را تشکیل می دهند، این فرایند با اصولی همچون اصالت وجود، تشکیک وجود و حرکت جوهری توجیه می شود. به عقیده ملاصدرا آنچه به لحاظ فلسفی محال و ممتنع است این است که نفس جزئی با حفظ جزئیت خودکه بالقوه هم هست قبل از بدن موجود باشد، وی طور دیگری برای وجود نفس قبل از بدن قائل است که از آن به وجود نفس در سلسله علل خود، وجود نفس در مرتبه قضای ربانی، وجود نفس درمقام اجمال قبل ازتفصیل و وجود نفس درعالم تقدیر تعبیر کرده و گاهی ازآن به روح تعبیر آورده است. نظریه حدوث جسمانی ملاصدرا بسیاری از مشکلات فلسفی را حل کرده است، مساله رابطه نفس و بدن که از مشکلات عمده فلسفه غرب بوده و دکارت و پیروان او از ارائه راه حل منسجم و سازگار عاجز بودند در پرتو نظریه ملاصدرا تبیینی درست و سازگار می یابد، براساس این نظریه ملاصدرا بدن را مرتبه نازل نفس دانسته و به دو جوهرمستقل از هم معتقد نبوده و در نتیجه گرفتار دوئالیسم نمی شود. معادجسمانی، بقای نفس، اتحاد عاقل ومعقول، تناسخ ملکوتی، استکمال جوهری نفس و... مسائلی هستندکه در نظام ملاصدرا به کمک اصل جسمانیه الحدوث بودن نفس سامان یافته اند، بهره گیری از چگونگی حدوث نفس و ابعاد آن تحول اساسی در مسائل اخلاقی، تربیتی، روانشناسی و معرفتی و... ایجاد کرده، افق های نوی در حوزه ها یاد شده به روی انسانها مخصوصا محققین می گشاید. پس از ملاصدرا نظریه او مورد انتقاد تعدادی از متفکران واقع شده است. ملارجبعلی تبریزی و شاگردان او و برخی دیگر ازکسانی که معاصر با ملاصدرا نیستند از این دسته اند. این منتقدان در یک سطح نیستند؛ عده ای از آنها به صورت مستقیم با نظریه حدوث جسمانی نفس مخالفت کرده و عده ای دیگر با نقد مبانی و اصول فلسفه ملاصدرا از جمله حرکت جوهری و تجرد خیال با نظریه ملاصدرامخالفت کرده اند، گروهی دیگر نیز با ابعاد مختلف و نتایجی که از این نظریه به دست می آید مخالف اند. در این پژوهش پس از تحلیل نظریه ملاصدرا و مقایسه آن با نظرات رقیب، به بررسی ابعادگوناگون این نظریه پرداخته شده، به انتقادات پاسخ داده شده و دراغلب موارد از نظریه ملاصدرا دفاع شده است. اما نظریه ملاصدرا همچنان در پاره ای موارد با چالش جدی مواجه بوده و به نظرمی رسد ملاصدرا از تبیین پیامد ها و نتایج نظریه خود به طوری که با سازگاری و انسجام کاملی برخوردار باشد دچار مشکل است مساله کلیات و معادجسمانی از زمره آنهاست.

یکی از موضوعات مهم در اندیشه­ اسلامی، بحث امتناع یا جواز اعاده­ معدوم است. حکمای اسلامی برخلاف برخی از متکلمان، بر محال بودن اعاده­ معدوم متفق­ اند. و مسأله اصلی در این مقاله آن است که به رغم اتفاق حکما بر امتناع اعاده، اختلاف مبنایی بین حکمت سینوی و حکمت صدرایی در تحلیل این موضوع چیست. در حل این مسأله باید متذکر شد که اساس و محور در بحث اعاده­ معدوم، موضوع تشخص و این همانی است که در فلسفه­ ابن­ سینا تحلیل مناسبی از آن ارائه نشده است؛ زیرا مدار تشخص ماهیت و عوارض ماهوی قلمداد شده است. به دلیل همین نقصان، در بحث اعاده­ معدوم نمی­ توان بنابر حکمت مشاء تفسیر مناسبی ارائه داد، همان­طور که شیخ ­الرئیس نتوانست تشخص موضوع در حرکت جوهری را تحلیل کند و به نفی آن رأی داد. در مقابل، با طرح اصالت وجود و محور قرار دادن آن در تشخص در فلسفه­ صدرایی معلوم می­ شود که به رغم تغییر کلی ماهیت، تشخص موجود سیال و متحرک حفظ می­ شود و در صورت قطع این پیوستگی وجودی، بازگشت ماهیت به معنای اعاده­ امر معدوم نیست. با توجه به ارتباط موضوع با بحث حرکت جوهری، و این­که انعدام تنها در جهان طبیعت و در جریان حرکت قابل تصور است، جایگاه مبحث اعاده­ معدوم، بایستی از قسمت کلیات مباحث وجود خارج شود و در ردیف سایر مباحث حرکت و در ادامه­ مبحث حرکت جوهری قرار گیرد.

فلسفه تطبیقی الگوی تاکنونی رایج در جامعه فلسفی ایران بوده است و ذیل آن روشهای مختلفی ارائه شده است. این رساله سعی در گذر از این روشها می کند و به جای آن الگوی پژوهشی پولی ل.پ را ارائه می کند. پولی لوگ استانداردهایی دارد که در مطالعه موضوعات مختلف بایستی رعایت شود. با رعایت این استانداردها امکان فهم متفکران به دور از هرگونه داعیه مطلق انگاری به وجود می آید. هایدگر و ملاصدرا از جمله مهمترین متفکران دو سنت اسلامی و غربی هستند که برای تعامل و گفتگوی میان فرهنگی باید به همزبانی این دو در مسائل اصلی اندیشه ایشان رسید که از جمله این مسائل، مسئله زمان است. مسئله زمان در اندیشه هایدگر اهمیت محوری دارد. برای هایدگر زمان در نسبت با دازاین طرح می شود. معنای هستی دازاین پروا است و زمان مندی عین هستی دازاین است و متفکران در تاریخ مابعدالطبیعه فهمی مبتذل از زمان داشته اند. بنابر تعریف هایدگر از زمان مبتذل هرچند فهم ملاصدرا از زمان در نسبت با انسان است اما همچنان فهمی مبتذل است. اما اگر الگوی پژوهشی پولی لوگ را جایگزین الگوهای رایج کنیم، نتیجه ای دیگر حاصل می شود و امکان گفتگوی دو متفکر با شأن برابر در مسئله ای مهم فراهم می شود که در آن از هر گونه مقایسه شتابزده جلوگیری شده و به جای اراده معطوف به تفوق یا غیره، اراده معطوف به فهمیدن جایگزین می شود و می توان به فهمی مناسب رسید.

تبیین و اثبات مبانیِ ویژه‌ی صدرالمتألهین شیرازی در حکمت متعالیه، بسیاری از مسائل گوناگون حکمت را دگرگون کرد و تعالی بخشید. از آن جمله نظریه‌ی جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا بودن نفس است که خود، بر اصولی چون اصالت وجود و حرکت جوهری استوار شده است. نحوه‌ی حدوث و حیات و استکمال نفس انسانی، بر اساس نظریه‌ی مذکور، مباحثی را درباره‌ی انسان به میان آورد که خاستگاه نوآوری‌هایی در نظام فلسفیِ ملاصدرا شد. تکامل جوهری که به دگرگونی نوعی منجر می‌شود، از آن دست است. نفس انسانی در فلسفه‌ی ملاصدرا با بهره‌گرفتن از اصولی چون اصالت وجود، حرکت جوهری و رابطه‌ی اتحادی خاصی که بین نفس و بدن، با تکیه بر نظریه‌ی جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا بودن نفس برقرار می‌شود، در حرکتی ذاتی قرار می‌گیرد. بر همین اساس است که سخن از دگرگونی و تکامل نوعیِ انسان به ‌میان می‌آید. نظریه‌ی تکامل نوعی در تبیین مسأله‌ی تکامل انسان، در زندگی پس از مرگ و حل معضلات آن نقش بسزایی ایفا می‌کند. کوشش نگارنده در این پژوهش، معطوف به تبیین جایگاه نظریه‌ی جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا بودن نفس در شکل‌گیری دیدگاه تازه‌ی ملاصدرا درباره‌ی ماهیت انسان و چگونگی تکامل اوست.

بی شک ، زبان و مباحث فلسفه ، در بسیاری از موارد ، با پیچیدگی و سنگینی خاصی همراه می باشد که این امر سبب شده است علاقمندان به یادگیری فلسفه در میان قشر تحصیل کرده و دانشجویان علوم اسلامی ، بسیار فراوان نباشند و میل به تحصیلِ رشته فلسفه و علوم معقول افزایشی قابل توجه نداشته باشد که همین امر ، یکی از مشکلات فلسفه است و برای حلّ این معضل ، یکی از راهکارها ،استفاده از ظرفیت بسیار بالای تمثیل برای آسان سازی فلسفه می تواند باشد.صدر الدین محمد شیرازی مشهور به « ملاصدرا » و « صدرالمتألهین» به خوبیبارها در بحث های حِکمی و فلسفی خود ، چه به صورت مستقلّ و یا در ضمن مباحث ، از تمثیل برای تسهیلِ مقصود و مراد خود استفاده کرده است. این پژوهش ، در صدد است با استناد به نمونه هایی فراوان و به صورت دسته بندی شده از آثار گوناگون ملاصدرا ، ثابت سازد که تمثیل ، جایگاهی ویژه و برجسته در نزد ملاصدرا داشته است و ایشان برای آسان سازی و فهم بهتر از معقولات برای مخاطبان فلسفه از توان تمثیل غفلت نورزیده و به عنوان متدولوژی و روش از آن استفاده برده است و توجه بسیار زیاد به تمثیل توسط ایشان سببب شده است که در میان فلاسفه متأخر ، هیچ یک به اندازه ایشان از تمثیل بهره نبرده باشد. در این پژوهش ، تمثیلات ایشان با توجه به موضوعات آثار ملاصدرا به شش بخش تقسیم شده است ؛ 1- تمثیلات هستی شناسی (مانند؛ سایه ، آهن ربا ، دریا ، چراغ ، عکس و ...)2-تمثیلات خداشناسی( مانند؛ آینه ، نور خورشید ، انسان ، خال سیاه و ...) 3- تمثیلات نفس شناسی(مانند ؛ پرنده ی آسمانی ، مار وحشی ، دام ، بازرگان ، کشتی ، بذر و ....)4- تمثیلات معاد شناسی(مانند ؛ انبار دار ، جنین ، خواب ، ذغال ، چرم دباغی شده و ...)5- تمثیلات جهان شناسی(مانند ؛ انسان بزرگ ، کودک ، قلب ، پوسته و قالب و ...) 6- تمثیلات متفرقه و گوناگون( مانند ؛ شریعت به انسان ، قرآن به انسان ، جنّ به هوا و ...). هم چنین در این پژوهش ، تلاش فراوان شده است تا با تتبّع و پژوهشی وافی و کافی در آثار موجود ملاصدرا ، موارد فراوانی از نمونه های تمثیلی ملاصدرا به شکل دسته بندی شده و تحت عنوان مربوطه ی خود به همراه با متن عربی و ترجمه ی آن و در برخی موارد به همراه شرح و توضیح برخی از شارحان بزرگ در اختیار علاقمندان به بحث های فلسفی قرار گیرد.کلمات کلیدی: 1- تمثیل2. مباحث فلسفی 3.محسوس4.معقول 5.ملاصدرا