جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نگرش حضرت آیت الله جوادی آملی در تدریس و تبیین مطالب فلسفی، ایجاد پیوند میان برهان، عرفان و قرآن است. یعنی از معارف فلسفی، شهود عرفانی را نتیجه می گیرد و از شهود عرفانی به محضر قرآن کریم می رود. از همین رو تعلیمات فلسفی ایشان، صرفا یک سلسله مصطلحات و محفوظات و ملفوظات نیست، بلکه یکسری معارف بلند دینی است که رهرو حقیقت جو را در عقل نظری به سرچشمه مقصود که وحی است می رساند. کتاب دو جلدی فلسفه صدرا در واقع تلخیصی است از ده جلد اول کتاب رحیق مختوم. رحیق مختوم شرح اسفار ملاصدرا است و با استفاده از درس های حضرت آیت الله جوادی آملی تنظیم شده است. شرح جلد اول اسفار در پنج جلدِ اول کتاب رحیق مختوم (جلد ۱ – ۵) آمده و شرح جلد دوم اسفار نیز در پنج جلد بعدی (جلد ۶ – ۱۰). کتاب فلسفه صدرا که در دو جلد منتشر شده است، خلاصه ای است از این ده جلد. در این کتاب تلاش شده است تا تمامی مطالب و محتوای دو جلد اول اسفار، بدون آنکه به اصل مطلب آسیبی وارد شود، به صورت خلاصه و روان بیان شود. بنابراین می توان ادعا کرد که کل مباحث اسفار جلد یک و دو در این تلخیص وجود دارد. علاوه بر همه اینها مطالب و نکات دقیقی که حضرت استاد جوادی آملی به عنوان اشارات بیان فرموده اند، در این کتاب گنجانده شده است.

«هورقلیا» (در پارسی باستانی به معنای «جسم خورشیدی») یکی از نام‌های عالم مثال است و شیخ اشراق نخستین حکیمی شناخته می‌شود که این واژه را وارد حکمت اسلامی کرده است. «هورقلیا» مورد استقبال حکمای اشراقی و پیروان حکمت متعالیه واقع شده و شیخ احمد احسایی در آثارش به تکرار از این واژه بهره برده است، به گونه‌ای که کسانی وی را مبدع آن تصور کرده‌اند. از سوی دیگر، کسانی پیشینه آن را در آثار شیخ اشراق یافته و آن را به اطلاع پژوهشگران رسانده‌اند، ولی کم‌تر کسی به وجود آن در آثار صدرالمتألهین و جمعی از پیروان مکتب او پی برده است. در این مقاله، فارغ از بحث‌های فلسفی و کلامی در باره قبول یا رد وجود عالم مثال، به حضور اصطلاح «هورقلیا» در حکمت متعالیه می‌پردازیم.

ابن‌­حزم متکلم سرشناسی است که توجه امروزه­ اندیشمندان مسلمان در جهان عرب به دیدگاه‌های او، بازخوانی تحلیلی دیدگاه‌های وی را ضروری می‌کند. او خداوند را علت عالم نمی­‌داند، زیرا از طرفی معتقد است که اسمای الهی توقیفی است و از طرف دیگر علیت خداوند را مستلزم امور محالی از قبیل سلب اراده از خداوند، محدودیت قدرت و فعل الهی، منفعل بودن حق تعالی، ازلی بودن عالم و وجود بالقوه عالم در ذات خداوند می­‌داند. ابن‌­حزم غالب آرای خود در این مسئله را در انتقادات خویش بر کندی – بدون اینکه شخص کندی موضوعیت داشته باشد - ابراز می­‌کند و ضمن تکفیر وی، اصل علیت را از خداوند نفی می­‌کند. در مقابل، ملاصدرا – که بر اساس مبانی او دیدگاه ابن­حزم مورد نقد قرار می­‌گیرد - نه تنها اسمای الهی را توقیفی نمی­‌داند، بلکه هر صفت کمالی و وجودی را بعد از اسقاط اضافات برای حق تعالی اثبات می­کند. مبانی فکری ملاصدرا دیدگاه‌های ابن­حزم را کاملاً انکار می­کند و علیت را موجب سلب اراده از خداوند یا محدودیت قدرت او نمی‌­داند. انفعال علت از معلول تنها در عالم مادی و آن هم از جهتی غیر از جهت اثرگذاری علت معقول است. این مقاله در جمع‌­آوری مطالب به شیوه­‌ی اسنادی و در پردازش داده­‌ها از شیوه­ی توصیفی و با تحلیل منطقی و عقلانی آن‌ها به نگارش درآمده است.

مفهوم فضا و زمان به عنوان ابعاد عالم طبیعت درهمتنیده هستند بررسی هر یک وابسته به بررسی دیگری است تا فهم و درک بهتر و بیشتری از هر دو حاصل شود. برای تبیین بهتر و کاملتر بحث فضا و زمان، به نوعی به بحث حرکت نیازمندیم و البته این ارتباط دوسویه است و صحبت از حرکت بدون بیان بحث فضا و زمان امکانپذیر نیست. وجوه منشور فضا، زمان و حرکت، بدون تبیین دو شق دیگر فاقد اعتبار است هدف از تحقیق حاضر، مقایسه دیدگاه¬های حرکت جوهری ملاصدرا و نظریه نسبیت انیشتین از نظر قوه و فعل و رویداد(زمان - مکان) بوده و پژوهش به صورت توصیفی تحلیلی میباشد. روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه¬ای بوده که با مراجعه به کتابخانه های مربوط، فیش برداری از آثار ملاصدرا، مقالات و دیگر آثار مکتوب با موضوع تحقیق، صورت گرفته است. یافته¬ها حاکی از آن بوده که صدرالمتألهین معتقد شد که جوهر اشیاء در حرکت است و اگر جوهر اشیاء در حرکت نمی‌بود، در اعراض آنها حرکت واقع نمی‌شد. زیرا وجود جوهر و عرض در خارج از تصور ما، یکی است و حرکت تجدد وجود است. وجود بر دو نوع است: وجود ثابت و وجود سیال، وجود عالم طبیعت، سیال و متجدد است که تدریجاً موجود می‌شود و معدوم می‌گردد و در عین حال، وحدت و شخصیتیش محفوظ است. «اینشتین» نیز زمان را مقدار حرکت دانسته و حرکت را در همه عالم، عمومیت می‌دهد. و لهذا زمان و مکان را توأم می‌داند و برای سنجیدن هر چیزی، زمان را مانند بعد چهارمی بحساب می‌آورد.

مسئلۀ«حرکت» از جمله مسائلی است که از همان آغاز و شگل‌گیری فلسفه در ایران و یونان، شکل گرفت و مورد توجه و تاکید فیلسوفان واقع شد و از این رو، رساله‌ها و کتاب‌های بسیاری در این باره نوشته‌اند. یکی از آن مسائل که ذیل این موضوع مورد بررسی قرار گرفته، حرکت در «جوهر اشیا» است که ملاصدرا آن را ابتکار و مطرح کرده است. این مسئله از زمان طرح تا به امروز مورد نقد و اِبرام قرار گرفته و موافقان و مخالفانی را نیز برانگیخته است. او مدعی است حرکت جوهری«حرکتی است که در ذات اشیا رُخ می‌دهد». این مقاله بر آن است ضمن اشاره‌ای به حرکت جوهری، دیدگاه فیلسوف معاصر استاد عابدی شاهرودی را که با عنوان«تکمله‌ای بر نظریّۀ حرکت جوهری» است به اختصار بیان کند. در این نظریه، حرکت، یک حرکت تالیفی است که بر اساس نظریه حرکت بُرداری، نظریه ملاصدرا را که کاستی هایی دارد و در متن مقاله به برخی از آنها اشاره شده است، آن کاستی ها جبران می شود. از این‌رو، نخست حرکت جوهری را بر اساس تعریف ملاصدرا به اختصار بَررسیده و سپس نظریّۀ استاد که با عنوان«حرکت بُرداری» تکمله‌ای بر حرکت جوهری ملاصدرا آمده که در آن زمان یک حادثه غیر قابل برگشت است، برخلاف نظر استاد که زمان یک امر قابل برگشت است، تبیین شده است.

ملاصدرا نفس ناطقه را دارای شئون ادراکی و اجرایی می‌داند. انسان می‌تواند در مسیر اندیشه تا عمل با حضور عقل عملی هنگام تزاحم‌هایی که احیاناً بین قوه ناطقه و سایر قوای نفس به وجود می‌آید انتخاب صحیح داشته باشد. این پژوهش قصد دارد با روشی توصیفی تحلیلی به تبیین انتخاب در آثار ملاصدرا بپردازد؛ انتخابی که تنها گاهی عقلانی است. صدرا برای تبیین حقیقت انتخاب عقلانی، به نقش‌هایی که عقل عملی می‌تواند در فرآیند فعل اختیاری ایفا کند توجه می‌کند. از نظر او عقل عملی با غلبه بر وهم در باره ادراکات تصوری تأمل می‌کند، گاهی آن‌ها را به عنوان امر نافع تأیید نمی‌کند؛ با ایستادگی در برابر برخی از شوق‌های حیوانی (شهوت و غضب) از تشدید آن‌ها جلوگیری می‌کند؛ امور جزئی را که خود به جواز، نیکویی و زیبایی آن‌‌ها حکم داده است با عزمی قاطع به صحنه عمل می‌آورد. در تمام مسیر یک فعل اختیاری، نفس پیوسته در حال انتخاب است. عقل عملی با ایفای کامل این نقش‌ها انتخاب عقلانی و خوب را محقق می‌سازد و برعکس با غیبت عقل عملی قطعاً انتخابی بد و عملی غیرانسانی شکل می‌گیرد. عمل انسان تنها هنگامی انسانی است که جزء علمی نفس، به فهمی عالمانه و عقلی برسد و این فهم را با عزمی قاطع که در ناحیه جزء عملی در پرتو عقلانیت عملی حاصل می‌شود همراه کند.

این نوشتار با روشی تحلیلی – توصیفی، با هدف تبیین اصالت وجود صدرایی، قرائنی را که به عنوان شاهد برای تفسیر عینیت گمان شده است، نقد و بررسی شده و به این نتیجه دست یافته است که شواهد ادعاشده از طرف صاحب تفسیر عینیت، نه‌تنها تامّ نبوده و دلالتی بر مدعای ایشان ندارد، بلکه علیه تفسیر عینیت نیز به کار برده می‌شود. شواهد دیگری نیز از صدرا در این راستا قابل ارائه و استناد است که طبق آنها تفسیر عینیت از اصالت وجود صدرایی کاملاً مردود است. سرّ اینکه شواهد صدرا را نمی‌توان به نفع تفسیر عینیت مصادره نمود، این است که تمامی آنها موجود به معنای «صدق بالذات‌بودن ماهیت بر واقع خارجی» را که هیچ تنافی‌ای با شیئیت مفهومی‌بودن ماهیت نداشته، نشانه رفته‌، بر موجودبودن ماهیت به معنای «هویت خارجی»‌ که محل بحث اصالت وجود است، هیچ گونه دلالتی ندارد.