جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه، بحث درباره «اسلامی کردن» علوم انسانی به یکی از چالش‌برانگیزترین مباحث در آموزش عالی جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است؛ به نحوی که در حال حاضر، گسترش این رشته‌ها منوط به پاسخ به «چیستی» و «چگونگی» «علوم انسانی اسلامی» است. نظر به اینکه یکی از رویکردهای کلیدی برای ورود به چنین گفتمانی تبیین مبانی معرفتی چنین رویکردی می‌باشد. مقاله پیش‌رو در پی آن است که با واکاوی مبانی معرفتی در یک نمونه الگویی اولیه(Archetype) و منحصر به فرد؛ یعنی «علم العمران» راهی را برای ورود به این گفتمان باز کند. پرداختن به مبانی معرفتی یک «علم انسانی» از منظر یک عالم مسلمان کلاسیک، می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد. این مقاله با مراجعه مستقیم به کتاب العبر و با استفاده از تفسیر درون‌متنی آن نشان می‌دهد که ابن‌خلدون توانسته است به عنوان یک عالم مسلمان مبانی معرفتی «علمی» در حوزه علوم انسانی را پایه‌‌ریزی کند که می‌تواند مبنایی برای گفتمان «علوم انسانی اسلامی» باشد.

در این نوشته تلاش بر آن است تا به برخى از مؤلفه هاى فلسفه ى تاریخ در اندیشه ى ابن خلدون و اساس کار وى، یعنى تغییر روش «نقّالى تاریخى» به «نقّادى تاریخى»، پرداخته شود. از آن جا که این تکاپو بدون خردورزى چندان معنا ندارد، سعى بر آن است تا زوایاى پیدا و پنهان کتاب مقدمه از نظرگاه خردگرایى مورد پژوهش قرار گیرد. پس از تبیین مفاهیم نوشته، با توجه به آن که کلیدواژه ى عقلانیت، در گذر زمان، دگرگونى هایى اساسى به خود دیده است، نسبت سنجى میان مفهوم جدید و سنتى آن امرى بایسته به نظر مى آمد; لذا از سویى به بحث «تعامل یا تضاد عقل و دین» و از سویى دیگر، به بحث «عقلانیت ابزارانگار یا غایت مدار» پرداخته مى شود که در واقع مى تواند تا حد مطلوبى، بیان کننده ى تفاوت نگرشى میان دو نگره ى مذکور باشد. در پایان نیز به برخى از مؤلفه هاى فلسفه ى تاریخ ابن خلدون از جمله: نقادى تاریخى، واقع گرایى، علت شناسى و باطن شناسى رویدادها و تحلیل قیاسى اشاره گردیده است.

هدف این مقاله، مقایسۀ آراء ابن‌خلدون در مقدمه با مباحث مطرح شده در حوزۀ فلسفه فرهنگ در دوران مدرن است. با نگاهی به کتاب مقدمۀ ابن‌خلدون از این منظر، متوجه خواهیم شد که ابن‌خلدون در مقدمه، از رهگذر بحث دربارۀ مفاهیمی چون عصبیت، پادشاهی و تأثیر آب و هوا بر عمران و ... برخی از مهم‌ترین مؤلفه‌های فلسفۀ فرهنگ را مطرح می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه از آدمیان از شرایطی نزدیک به طبیعت گام به گام به مرحلۀ عصبیت و سپس به مرحله رفاه و تن‌آسایی صعود می‌کنند و به واسطۀ فرهنگ از طبیعت فاصله می‌گیرند و او نشان می‌دهد که برای طی این راه، جنگ و نفی دیگری امری ضروری است. او در ادامه نیز نشان می‌دهد که خود با اتخاذ چشم‌اندازی فلسفی، دیگری را به رسمیت می‌شناسد و بدین‌سان از افق‌های محدود به فرهنگ خود فراتر می‌رود و دیگری را در منطقه -الفراغی که همانا عمران است مد نظر قرار می‌دهد. او دین را بازاندیشی می‌کند تا راهی را برای کثرت‌انگاری فرهنگی باز کند.

ابن خلدون پیشگام اندیشه اقتصادی مدرن در قرن چهاردهم میلادی است.این مقاله به ارزیابی چهار ادعا در مورد اندیشه های اقتصادی ابن خلدون می پردازد. اول، این که اندیشه های اقتصادی ابن خلدون با اندیشه های بعدی پیوستگی ندارد. دوم، این که اندیشه های وی اندیشه اقتصادی اسلام است. سوم این که ابن خلدون مبدع نظریه ارزش مبتنی بر کار است. چهارم اینکه وی پیشگام مارکس در تحلیل ماتریالیستی تاریخ است. در این مقاله ادعاهای یادشده با استفاده از روش تحلیلی مورد ارزیابی قرار می گیرد و نشان داده می شود که اندیشه های اقتصادی ابن خلدون از طریق مکتب سالامانکا به اندیشه های اقتصادی اسکاتلندی (کلاسیک) منتقل شده است. لذا از پیوستگی برخوردار است.اندیشه های اقتصادی ابن خلدون، اندیشه های اقتصادی اسلام نیست، بلکه تحلیل اقتصاد مسلمین در یک جغرافیای محدوداست. همچنین ابن خلدون مبدع نظریه ارزش مبتنی بر کار و ماتریالیسم تاریخی نمی باشد.