جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: گفته می شود که ابن خلدون (1332-1406) اولین دانشمندی است که تاریخ و جامعه را هدف مستقیم یک علم نظام مند قرار داد. این مقاله به بررسی نقش گاه گرایی در اندیشه او می پردازد. این سؤال جالب است زیرا یک اعتراض همیشگی به گاه گرایی این بوده است که هر گونه نظم طبیعی واقعی را انکار می کند و بنابراین امکان هرگونه علم طبیعی سیستماتیک را منتفی می کند. اگر ابن خلدون گاه گرا بود، به این معنی بود که یکی از نخستین پیشگامان در تلاش برای به کارگیری روش علمی نظام مند در مطالعه تاریخ و جامعه، این کار را بر اساس درک گاه به گاه از طبیعت و نظم طبیعی انجام داد. سپس این سؤال که آیا و چگونه روش شناسی علمی او با گاه گرایی سازگاری دارد، هم به دلایل تاریخی و هم به دلایل نظری، به ویژه برای خداباورانی که گاه گرایی را به عنوان چارچوبی بالقوه برای درک منسجم از جهان طبیعی (از جمله در این مورد) بررسی می کنند، مورد توجه است. ابعاد انسانی و اجتماعی آن) هم به عنوان مظهر مشیت و خلاقیت الهی و هم به عنوان موضوع علم تجربی نظام مند.

ابن خلدون در زمره بنیان‌گذاران علم تاریخ و جامعه‌شناسی، طی سده‌های اخیر مورد توجه بسیاری از پژوهشگران جهان بوده است. تنوع و گستره‌ی موضوعات موردتوجه او باعث شده است تا طیف وسیعی از متفکران و پژوهشگران از جامعه شناسی، مردم‌شناسی، تاریخ، اقتصاد، علوم سیاسی، علوم تربیتی، جغرافیا و جمعیت شناسی، آثار او را مورد توجه قرار داده و تالیفات متعدد درباره اندیشه‌ او، دال بر اهمیت این اندیشمند بزرگ مسلمان است. اما آنچه کمتر در آرا و آثار ابن خلدون مورد عنایت پژوهشگران قرار گرفته است، مباحث مفصل او پیرامون مسائل و آسیب‌های اجتماعی است. پژوهش حاضر با عطف نظر به رویکرد تحلیلی ابن خلدون در بررسی مسائل و آسیب‌های اجتماعی که متمرکز بر وضعیت جوامع اسلامی در جغرافیای بزرگ جهان اسلام بوده است، با روش مطالعات اسنادی و تمرکز بر متن اثر اصلی او یعنی «مقدمه»، از منظر رویکردی توصیفی به بازشناسی، استخراج و دسته‌بندی مضامین و مقولات مرتبط با این موضوع در اندیشه ابن خلدون پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، هفت مسئله و آسیب اجتماعی عمده در جای جای کتاب مقدمه مورد تاکید ابن خلدون بوده است که شامل: مسئله «فقر»، «حاشیه‌نشینی»، «رفاه اجتماعی»، «اشتغال و معیشت»، «مسکن و سرپناه»، «امنیت اجتماعی» و «جرائم و بزهکاری» می‌باشد. آنچه از تحلیل ابن خلدون پیرامون مسائل اجتماعی بدست می‌آید، تمرکز او بر چارچوب مفهومی علم عمران است؛ بدین معنا که کلیه موضوعات اجتماعی را در نسبت با آبادی اجتماع بشری در مقیاس زندگی شهری معنا و تفسیر می‌کند.

پرسش از چیستی مفهوم خلقیات و منش ملی و ابعاد و ویژگی‌ها آن و عوامل تأثیرگذار در تکوین شخصیت و خلق و خوی ملت‌ها و در نتیجه چگونگی تأثیر آن بر سرنوشت جوامع و توسعه یافتگی و توسعه نایافتگی آن‌ها همواره در مرکز توجه مطالعات حوزه علوم اجتماعی و محققان حوزه جامعه‌شناسی تاریخی و مردم‌شناسی بوده است. موضوع این پژوهش بررسی مفهوم خلقیات و ابعاد و ویژگی‌های آن و چرایی تفاوت خلقی میان ملت‌ها با یکدیگر از منظر ابن خلدون است. هدف پژوهش واکاوی و تحلیل اندیشه متفکران اجتماعی مسلمان در باب مفهوم خلقیات است. در این پژوهش تلاش شده با اتخاذ رویکردی توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش مطالعه اسنادی ضمن رجوع به کتاب «مقدمه» ابن خلدون به بیان دیدگاه او در این رابطه پرداخته شود. از نگاه ابن خلدون، عوامل جغرافیایی و طبیعی، عوامل اجتماعی مانند قوانین و تجربیات زیسته ، ساختارها و مناسبات اجتماعی و نوع تربیت و عوامل اقتصادی و شیوه معیشت نقش مهمی در تکوین شخصیت و شکلگیری خلقیات جوامع مختلف دارد. به نظر می‌رسد بازخوانی متون اندیشمندان اجتماعی مسلمان و نقد و بررسی روشمند آن به توسعه و بسط دانش علوم اجتماعی و گشوده‌شدن افق‌های تازه‌تر در این حوزه بیانجامد.

دوگانگی شرق و غرب و تفاوتی که به دنبال دگرگونی جهان غرب با وقوع رنسانس در آن ظاهر شد متفکران اسلامی را به تأمل و تفکر در مورد جوامع خود به خصوص حکومت و شیوه ای حاکمیت‌های بومی و بحران و زوالی که آنها را در برگرفته است واداشته است که در این پیوستار اندیشمندان متعددی در دوران پیشامدرن و مدرن پا به عرصه گذاشته اند از جمله ابن خلدون و امام خمینی هر یک از آنها در دوران خود زوایایی از شرایط پیش آمده را مورد کنکاش و توجه قرار داده اند و به تغییر و تحلیل آن پرداخته و راهکارهای متفاوتی را برای رویارویی با چنین شرایطی مبذول داشته اند.ابن خلدون به عنوان یکی از متفکران پیشامدرن به اهمیت این مسئله پی برد و در صد تحلیل آن برآمد. وی تصویری را که از جهان اسلام در قرن هشتم و نهم ترسیم می کند تصویری از انحطاط و از هم پاشیدگی عمومی است تمدن اسلام برعکس شرایط موجود در اروپا مسحی معاصر بالنسبه راکد بود. ابن خلدون یک نظریه بدیع راجع به انحطاط تمدن اسلامی ارایه داد که بعد از او هیچ تفکری و اندیشمندی آن را در جهان اسلام اشاعه نداده است و تا رویارویی متفکران اسلامی با مدرنیته در دوران مدرن که آنها به زوال و انحطاط خود پی بردند این رویارویی جوامع اسلامی را وارد عرصه ای دیگر از تاریخ خود ساخت عرصه ای که در آن ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تغییر ماهیت و چهره داده استکه این تغییرات باعث شد آداب و رسوم و اخلاق فردی را از شکل قبلی آن خارج ساخته و نقش‌های اجتماعی نوینی را به وجود بیاورد این وضعیت به جای حل مشکلات مردم، حسی از انزوای اجتماعی و از خود بیگانگی را به وجود آورده بود. که بر لایه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جوامع اسلامی بحران و زوال سایه افکنده بود، گسترش فساد مالی، رشد سرسام آور فحشاء و مصرف مواد مخدر از مصداقی واقعی این وقاحت و ابتذال در دوره ای مدرن است این انحطاط که به دنبال مدرنیزاسیون دولتی، فرهنگ و سبک زندگی جوامع اسلامی را در برگرفته ونیز ایران نیز به عنوان یک کشور با سابقه و فرهنگ طولانی به دلایلی با این وضعیت رو به رو شد و این باعث شد تا روشنفکران ومتفکران اسلامی در پی پاسخ دادن به این زوال و انحطاط برآیند و امام خمینی به عنوان مبدع نظریه سیاسی برای جنبش سیاسی اسلامی که برای مقابله با این وضعیت به وجود آمده بود درصد بود تا با ارایه یک نظریه سیاسی مجاهدت خود را در جهت مخالفت با رژیم شاه و لزوم تشکیل حکومت اسلامی توجیه کند بنابراین او کتابی نوشت که حاوی ایده اساسی در باب، مفهوم دولت، جامعه سیاسی، فلسفه سیاسی اسلام شیعی و نقد سیاسیت مدرنیزاسیون و بحران و انحطاطی که دولت اقتدار طلب پهلوی با آن روبه رود بود. و این خود موجب تجدید درباره حیات اسلامی شد.