جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایده اسلامی سازی علم از مسایل مهم معرفتی کشورهای اسلامی است که ضیاءالدین سردار پاکستانی، در این زمینه به ارایه دیدگاه های جدیدی اقدام کرده است. در نظریه او نقد سکولاریسم و شرق شناسی غربیان جایگاه محوری دارد. او تعریفی از علم ارایه می دهد که آن را در یک سنت فرهنگی قرار داده و رجوع به سنت و قرآن و بازتعریف واژگان اساسی اندیشه اسلامی، چون توحید، را در دستور کار دارد و بر بازگشت به دیدگاه های متفکران بزرگ اسلامی، بویژه معرفت شناسی غزالی و جامعه شناسی تاریخی ابن خلدون تأکید خاصی دارد و دچار برخی اشکالات نیز است. او درعین حال نگرش واقع گرایانه به دست آوردهای عظیم غرب را برای بازسازی علم اسلامی ضرورتی اجتناب ناپذیر می داند؛ یعنی مسلمانان با استفاده از ابزار های کنونی علم مدرن در چهارچوب جهان بینی اسلامی و نگرش عمل گرایانه، می توانند فرایند اسلامی سازی علم را به سرانجام برسانند.

ابن تیمیه برای بیان مطالب جدید و فتواهای بحث برانگیز خود، مجبور بود مفهوم برخی از الفاظ را تغییر دهد و معانی آنها را چنان تعریف کند که از دل این مفاهیم، فتواهای دلخواهش را بر اساس اجتهاد خویش صادر کند. مهم ترین لفظی که مفهوم آن توسط ابن تیمیه تغییر یافت، عبارت است از: تضییق مفهوم سلف، که طبق مبنای او، سلف فقط شامل افرادی است که نزدیک به قرن پیامبر بودند. طبق این نظریه، فقها، علما و دانشمندان خلف پس از سلف، از دایرۀ فهم متون دینی و کتاب مقدس، خارج می شوند و باید طبق فهم سلف، فهم خویش را تصحیح کنند؛ چرا که سلف دارای فهم برترند. در این پژوهش با استناداتی که در ادامه ارائه خواهد شد، اساس مبنایی ابن تیمیه در مفهوم مذکور را به سنجۀ تحلیل می کشانیم و نشان می دهیم که فهم علمای اسلام از این لفظ در طول تاریخ اسلام، دقیق تر از فهم ابن تیمیه بوده و برداشتی که او از این لفظ داشته، ناصواب و بلکه تصرف نادرستی در معناست.

علم کلام درصدد ارائه‌ی تبیینی معقول از دین و دفاع خردمندانه از آن است. این علم در دوران مختلف،به گونه‌های مختلف مورد نقد قرار گرفته است،هم از جانب مخالفان دین و هم از جانب موافقان دین.در جهان اسلام،غزالی هم به‌ رشد آن دانش کمک بسیار کرده است و هم در نقد آن کوتاهی نکرده است.در دیدگاه وی،منزلت علم کلام در کلیت یک دین،درمان و نگه‌بانی عقاید عامه‌ی‌ مردم است گرچه دانستن آن بدعت،خطرناک یا دست‌کم،بیهوده است.هدف از این نوشتار،بررسی این دوگانگی است که به باور برخی برخاسته از تحول روحی‌ اوست.اما این نوشتار بر آن است که بررسی متقاطع و هم‌زمان آثار او در این باره، نشان می‌دهد که تحول خاصی در اندیشه‌ی غزالی رخ نداده است.افزون بر این، صدور حکم تحلیلی-تفکیکی از جانب غزالی به نسبت مخاطب و متکلم علم‌ کلام،هم‌راه با دیدگاه او درباره‌ی مدارج حقیقت،دلیل خوبی بررد روایتی است‌ که آثار غزالی را متناقض می‌داند.به هر روی،دیدگاه کلی او درباره‌ی کلام دلالتی‌ مستقیم برتربیت دینی دارد.در نگاه غزالی،نباید در تربیت دینی از کلام‌ استفاده کرد مگر به ضرورت بدیل روی کرد کلامی برای عامه‌ی مردم،نخست‌ اسلام‌شناسی درون دینی است.دوم،توجه به احساسات دینی فرد،که با توجه به‌ پیشینه‌ی تربیت عرفانی در فرهنگ ایرانی-اسلامی مطلوب می‌نماید.و در نهایت،بدیل سوم،آموزش انفرادی علم کلام است که غزالی با شرایط خاصی و در صورت ضرورت،تجویز می‌کند.