جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبحث حجیت فهم عقل در کشف معارف دینی و دامنه حدود آن از دیرباز یکی از مباحث اختلافی میان متألهان مسلمان و غیرمسلمان بوده است و در این زمینه، طیفی از افراط‌ تا تفریط در میان فرقه‌های اسلامی یافت می‌شود. در این میان، یکی از فرقه‌های تأثیرگذار که دیدگاهی خاص‌تر از دیگران دارد، فرقه سلفیان شاخه وهابی است. این فرقه با نظریه‌پردازانی همچون ابن‌تیمیه، حجیت عقل در فهم و کشف مراد دینی را حداقلی می‌داند و در برخی موارد انکار می‌کند و در صورت تعارض یا تصور و توّهم آن حکم، نقل را بر حکم عقل مقدم می‌کند. این مقاله با روشی اسنادی ـ تحلیلی، در پاسخ به این پرسش شکل گرفت که دیدگاه این جریان درباره حجیت عقل چیست و کیفیت استدلال‌های آنان و میزان استحکام آنها چگونه است؟ نتیجه اینکه این گروه با تقسیم احکام عقل به دو قسم عقل صریح قطعی و عقل غیرصریح ظنّی، بخش عمده‌ای از احکام و معارف عقل به‌ویژه در حوزه عقل عملی را در حوزه دین و مسائل فرا طبیعی نمی‌پذیرند. گفتنی است اینان استدلال‌های متکلمان، فیلسوفان، حکما و متصوفه را از نوع عقل ظنّی دانسته و ناپذیرفتنی می‌دانند.

سوال از چیستی آدمی همواره در طول تاریخ مطرح بوده است .مسلما نوع پاسخی که به این مساله داده می شود ، در برگزیدن سبک رفتارها وشیوه زندگی انسان بسیار موثر خواهد بود. از آنجا که امروزه شاهد گسترش تفکر سلفی گری می باشیم و با توجه به اینکه ابن تیمیه را می توان به عنوان پدر فکری سلفیه نام نهاد ، ضروری به نظر می رسد تا دیدگاه وی را در رابطه با مساله فوق مورد بررسی قرار دهیم . در این راستا با روش کتابخانه ای و تحلیلی – توصیفی، از مکتوبات به جا مانده از ابن تیمیه مدد جسته ایم . ابن تیمیه انسان را متشکل از روح وجسم می داند که در عین حال بخش اصلی وجود وی را ، روح اوکه موجودی قائم بنفسه و حادث است ، تشکیل می دهد . وی با توجه به این که در معرفت شناسی ، ظاهر گرا و در حوزه هستی شناختی حس گرا می باشد ، نگاهی کاملا مادی به انسان دارد و از آنجا که هر گونه مماثلت و تشابهی را میان خداوند و انسان در بحث صفات نفی می نماید ، در نتیجه نمی تواند مساله خلافت الهی وی را بپذیرد.

بر اساس روایات شیعه و اهل سنت و نیز دیدگاه مفسران اسلامی، مراد از «أُذُن واعیة» (گوش شنوا) در آیه دوازدهم سوره حاقه حضرت علی(ع) است. به اعتقاد مفسران فریقین تطبیق «أُذُن واعیة» بر حضرت علی(ع) بر کمال علم و دانش آن حضرت دلالت دارد، از این­رو علمای امامیه آیه شریفه «و تعیها أُذُن واعیة» را یکی از دلائل نقلی امامت آن حضرت دانسته­اند. ابن تیمیه حدیث دال بر نزول آیه مذکور در شان حضرت علی(ع) را دروغ پنداشته و گفته است «أُذُن واعیة» اختصاص به ایشان نداشته و هر کسی می­تواند با اطاعت از فرامین الهی مصداق آن باشد. ابطال این دو مدعای ابن تیمیه و اثبات استواری استدلال به این آیه شریفه، موضوع پژوهش این نوشتار است.

آنچه در پیش رو دارید تحقیقی درباره توحید عبادی از منظر علامه حلّی و ابن تیمیه است. علامه حلّی از متکلمین و فقهای بزرگ مکتب امامیه و ابن تیمیه از علمای حنبلی مذهب و مؤسس فرق? سلفیه است. سلفیه، اصطلاحی نوظهور در تاریخ اندیشه اسلامی است که گروهی از اهل حدیث و پیروان احمدبن حنبل، ابن تیمیه و محمدبن عبدالوهاب برای خویش برگزیده اند. آنها شعار خود را تمسک به قرآن و سنّت و پیروی از سلف صالح، یعنی اصحاب رسول خدا(ص) و تابعین اصحاب و تابعینِ تابعین قرار داده اند که تقریباً مسلمانان سه قرن اول اسلام را تشکیل می دهد. سلفیه در روش شناخت نقل گرا و در فهم نقل، ظاهرگرا هستند. و چون عقل را قادر و شایسته فهم معارف الهی نمی دانند، رسالت آن را تنها فهم سخنان سلف صالح بر می شمارند. بر اساس مبانی معرفتی و هستی شناسی سلفیه، خدا موجودی قدیم، یکتا و بی شریک می باشد. لکن همانند انسان صفاتی زائد بر ذات و متغایر با یکدیگر دارد. سلفیه در تبیین و تفسیر صفات الهی از حیث معنا شناسی بر اساس اصل ظاهرگرایی در قرآن و سنّت، به تبعیّت از اصحاب حدیث به معانی ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده و چون آنها را از متشابهات دانسته، کیفیتشان را مجهول و سوال از آن را بدعت می دانند. لذا قائلند که تنها باید بدانها ایمان آورد زیرا حقیقت را فقط خدا می داند و بس. در نتیجه توحید سلفیه بر خلاف آموزه های دینی تنها با وحدت عددی سازگار است. ابن تیمیه بر خلاف حکم عقل و سنّت الهی تمسک به اسباب و وسائط را نوعی شرک و منافی با عقائد توحیدی مسلمین می داند. و از آنجا که توحید را یا منحصر در عبادت می بیند و یا برای سایر مراتب آن تأثری در ایمان قائل نمی باشد، هر گونه توسل به غیر خداوند را به هر انگیزه و اعتقادی که باشد، بدعت و شرک در عبادت می شمارد. او در این حکم فرقی بین توسل به اولیاء الهی و بت ها و تماثیلی که مشرکین عصر جاهلیت می پرستیدند قائل نیست. از آنجا که او ثمر? وجودی پیامبر برای امّت و رابطه امّت با نبی را منحصر به زمان حیات دنیوی ایشان می داند، استغفار و شفاعت پیامبر در حق امّت را در عالم برزخ، تا روز قیامت غیر ممکن و یا بی فایده می شمارد. لذا بر همین مبنا مخاطب قرار دادن پیامبر(ص) برای طلب استغفار، شفاعت، توسل و تبرک جستن به آن حضرت را بدعت و منافی با توحید عبادی می داند. در مقابل این دیدگاه، آراء و عقائد علامه حلّی و سایر شاگردان مکتب عترت طاهره قرار می گیرد که با تعریفی که ایشان برای توحید و عبادت بر اساس منطق قرآن و سنّت ارائه می دهند، بطلان این عقاید ابن تیمیه و سلفیه روشن و مبرهن میگردد.

در کتاب حاضر، مؤلف تلاش کرده به برخی از تهمت‌هایی که «ابن تیمیه حرانی دمشقی» بر اساس آموزه‌های اسلام اموی، علیه پیروان مذهب علوی بیان کرده و در کتاب «منهاج السنه» افترائات فراوانی را علیه پیروان اهل‌بیت مطرح نموده، پاسخ دهد. اثبات شیعی نبودن شعبی، حکم اجتهاد از نظر شیعه، نمازهای واجب از نظر شیعه، انحراف از قبله از نظر شیعه، تکان دادن سر و کتف در نماز، اختصاص داشتن امامت به فرزندان علی، چگونگی سلام گفتن شیعیان، شرایط طلاق زن نزد شیعه، حرمت جان و مال مسلمانان نزد شیعه، دیدگاه شیعه درباره جبرئیل برخی از سؤالات مطرح شده در این کتاب هستند.