مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

عقل مدرن از واژگانی است که پس از تولد رنسانس وارد ادبیات وگفتمان جوامع غربی وسپس اسلامی شده است. رسالت اصلی آن رفورماسیون مذهبی ویا سکولاریزه کردن باورهای دینی مسیحیت در جامعه غرب بوده است.سیر تاریخی عقلگرایی درغرب،نشانگر آن ا ست که از ابتدا در تضاد با دینگرایی ودینداری نبوده است، اما واکنش های نامدبرانه اربابان کلیسا، ضمن آنکه عقل مدرن را در تقابل با دین قرار دادند،باعث گسترش گفتمان سکولاریسم و انزوایی مسیحیت گردیده است. عقل مدرن با رویکرد سکولاریستیواومانیستیپس از انزوای مسیحیت، ادیان دیگر را نیز به چالش کشید و کاستی ها وضعف های مسیحیت برای مدیریت جوامع را بر ادیان دیگر وهمینطور بر دین اسلام نیز حمل کردند. از اینرو ناخواسته در مواردی برای دین مقدس اسلام نیز چالش افرینی کرد. در جوامع اسلامی، رویکردهای متفاوت نسبت به عقل مدرن، بعنوان یک پدیده غربی، به نمایش گذاشته شد. تقدم دین بر عقل ویا عقل بردین دو شاخه افراطی وتفریطی آن است. در نگاه کلی عقل مدرن در مولفه های چون انسان گرایی، عقل گرایی، علم گرایی، حقانیت ادیان و جاودانگی ونوگرایی بیش از هر مولفه دیگری اصطکاک پیدا کردند. در بخش انسان شناسی مسئله شناخت انسان، کرامت انسان، تکلیف محوری یا حق محوری انسان، معنویت گرایی ومادی گرایی انسان در دو نگاه متفاوت با چالش مواجه شد.

بر ‌اساس آیۀ ۱۲۵ سورۀ نحل شیوه‌های دعوت قرآنی به دین، «حکمت»، «موعظۀ حسنه» و «جدال ‌احسن» است. برخی مفسران و منطق‌دانان، شیوه‌های مذکور را بر برهان، خطابه و جدل منطقی تطبیق نموده‌اند، لذا شایسته است نسبتِ شیوه‌های دعوت در قرآن و صناعت‌های منطقی بررسی گردد. تأمل در معنای لغوی و استعمالات قرآنیِ طرق سه‌گانۀ دعوت به دین در آیۀ ۱۲۵ سورۀ نحل، بیانگر آن است که این شیوه‌ها الزاماً منطبق بر صناعات منطقی نیستند. میان حکمت قرآنی و برهان منطقی از ‌جهات مختلفی تفاوت وجود دارد. حکمت در لسان قرآن از نظر منشأ، طریق وصول به آن، گسترۀ کاربرد، دامنۀ نتیجه و تأثیر در انسان، با برهان مصطلح منطقی متفاوت است. موعظۀ حسنه نیز به جهت مقدمات و مبادی تشکیل‌دهنده، هدف و کیفیت اثربخشی آن با خطابۀ منطقی اختلاف دارد. همچنین جدال احسن در فرهنگ قرآن علاوه‌بر اختلاف در مقدمات از جهت حق بودن یا نبودن، در انگیزه و غرض به‌کار‌گیری نیز با جدل منطقی متفاوت است.

یکى از ویژگى‏هاى حکمت متعالیه ملاصدرا اعتماد بر منطق عقل و استفاده از دستاوردهاى شهودى عقلانى متکلمان و عارفان است، به همین سبب سلسله مباحث عمیقى در قضایاى اخلاقى و فلسفه‏ى اخلاق از جانب متکلمان اسلامى پیرامون قضایاى منطقى در گرفته است که اصلى‏ترین آنها در ارتباط با حسن و قبح عقلى یا شرعى است. شخصیت‏هاى اندیشمندى نظیر خواجه نصیرالدین طوسى، ملاعلى قوشجى، عبدالرزاق لاهیجى و علامه حلى و ده‏ها متفکّر دیگر در جریان بوده‏اند که در ارتباط با این قضیه داد سخن داده‏اند. همچنین ملاصدرا در حکمت متعالیه بزرگ‏ترین نظریه‏پرداز حکیم قرن یازدهم سعى کرده است آن دسته از قضایاى منطقى را که به نظر برخى متفکران پیشین موجب ابهام و تناقض در آنهاست حل نماید. او با بیان فرق میان حمل اولى ذاتى و حمل شایع صناعى به این ابهامات خاتمه داد و توانست حوزه‏ى بحث‏هاى چندى و چگونگى و چسانى را که از مقوله‏ى «استى‏ها» است از حوزه‏ى شناخت فلسفه که از مقوله‏ى «هستى‏ها» است بیرون نماید. ما در این مقاله ضمن بیان نظرات منطقى متکلمان در بحث‏هاى قضایاى اخلاقى، به تبیین نظر ملاصدرا پرداخته و بر این باوریم که صدر المتألهین با اشکال حمل قضایا به دو صورت ذاتى و شایع صناعى به بازسازى قضایاى اخلاقى در حوزه‏ى فلسفه‏ى اخلاق پرداخته است.

معناداری و عدم معناداری یکی از مسائل فلسفی جدیدی است که پیش روی فیلسوفان قرار دارد. فلسفۀ اسلامی به‌عنوان فلسفه‌ای که دغدغۀ شناسایی حقایق عالم را دارد نیز از این قاعده مستثنا نیست و باید جوابی برای این مسئله ارائه دهد. هدف از تحقیق پیش رو، بازسازی نظرگاه حکمت متعالیه بر اساس روش توصیفی - تحلیلی در باب این مسئله بوده است. یافته‌های تحقیق بر اساس مبانی حکمت متعالیه را می‌توان این‌گونه تبیین کرد که حکمت متعالیه معناداری و عدم معناداری را از مفاهیم و معقولات ثانیۀ فلسفی دانسته که از حیات انسانی قابل انتزاع هستند و اهداف موجود در زندگی بشری سبب انتزاع این مفاهیم می‌شود. حکمت صدرایی مدعی است هر چه اهداف، واقع‌تر و هماهنگ‌تر با حیات انسانی باشد زندگی انسان به همان میزان، زندگی معناداری خواهد بود. راهکار حکمت متعالیه دراین‌باره بازگشت به فطرت و بازتعریف اهداف توحیدی و حیات ابدی برای انسان است که این مفاهیم سبب معنادار شدن حیات انسانی می‌شود.

شناختِ مفهوم یادگیری و فرایند آن از مهمترین بنیان های نظام تربیتی است. حکمت متعالیه بخوبی دارای قابلیت تبیین معنای نوینی از یادگیری و فرایند آن بر اساس مبانی فلسفه اسلامی است. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به تبیین معنای یادگیری، مراتب، طرق، ابزار و انواع یادگیری از منظر حکمت متعالیه پرداخته می شود و پس از بررسی فرایند یادگیری و محتوای برنامه درسی به تبیین نقش فرایند یادگیری در بهبود یادگیری می پردازد. بر این اساس مراتب یادگیری، شامل یادگیری حسی، مثالی و عقلی؛ طرق یادگیری از طریق حس، عقل، وحی و شهود و ابزارهای یادگیری شامل قوای حس، خیال، وهم، عقل و قلب است. فرایند یادگیری نیز بر اساس ترتیب قوای فعال ادراکی و تحریکی و نوع مدرِک، مدرَک و ادراک که مبتنی بر نفس شناسی فلسفه ملاصدرا است رقم می خورد. مشاهده، تحقق فرضیه، بازگشت به خلقت خداوند، آزمون فرضیه و بازگشت به ذهن، چهار مرحله فرایند یادگیری مبتنی برحکمت متعالیه است. از طرف دیگر محتوای برنامه درسی حکمت متعالیه شامل علوم جزئی، صنایع دقیق، آداب نیکو، صنایع لطیف یا هنرهای زیبا است. چنانکه بر اساس مبانی این نظام فلسفی نیز محتوای برنامه درسی به سه دسته علوم اکتشافی، علوم سازندگی و خلاقیت، و محتوای عبادی تقسیم می شود. برطبق نتایج این پژوهش شناختِ قالبهای محتوای برنامه درسی و شناخت دقیق قوای فعال در یادگیریِ هر بخش از این محتوا در جهت تقویت آنها می تواند فرایند یادگیری را بهبود بخشید.