مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر تحولات تصوف در عصر صفويه و تأثير آن بر ادبيات فارسي آن عصر را در چند فصل ذکر و بررسي نموده است. آنچه از عرفان و تصوف در اين کتاب مطرح شده بيشتر ناظر به مقولات تصوف است تا مباحث عرفاني، بدين معنا که عمدتاً تحولات اجتماعي مرتبط با صوفيه و مناسبات آن‌ها با عامه، حکام و طبقه فقها بحث شده و به علل شکل‌گيري چنين مناسبات، و تحولات ناشي از آن توجه شده است. کتاب حاضر رساله دکتري نگارنده در رشته زبان و ادبيات فارسي است که در دانشکده علوم انساني دانشگاه تربيت مدرس در سال ۱۳۹۲ از آن دفاع شده است.

نویسنده در این کتاب در نگاهی تاریخی به بررسی سیر تصوف در عصر قاجاریه پرداخته است. بدین ترتیب در گام نخست از کتاب تعریفی از تصوف و صوفی ارائه شده و سپس وضع اجتماعی ایران در دورة قاجاریه شرح داده شده است. آن‌گاه به معرفی «نورعلی شاه همدانی» بنیان‌گذار تصوف در ایران پرداخته و گزیده‌ای از آثار منثور و منظوم او نظیر: «رسالة جامع الاسرار»، «انوار الحکمه»، «منظومة کبرا در منطق» و... را مورد مطالعه قرار داده است. در ادامه سلسله‌های تصوف را در دوران قاجار، معرفی و دربارة اندیشه و عقاید هر یک توضیحاتی کوتاه ارائه کرده است. سلسله‌های «نعمت‌اللهی»، «ذهبیه» و «قادریه» از سلسله‌های تصوف در دوران قاجاریه هستند که در کتاب به آنها پرداخته شده است. از آن‌جا که ادبیات هر دوره‌ای با اندیشه‌های دینی آن عصر مطابقت دارد در پایان کتاب نیز ادبیات تصوف در عصر قاجاریه با بیان دیدگاه‌های شعری شاعران آن دوره و نیز به نظم در آوردن گزیده‌ای از اشعار آنان و همچنین معرفی آثار معروف صوفیان آن دوره مورد مطالعه قرار گرفته است.

دوران حکومت مغول (ایلخانی و ایلکانی) در ایران، دوران تغییرات چشمگیری برای تصوف بوده است. تعیین کامل سلسله‌ها، گوناگونی طریقت‌ها، تنوع اندیشه‌ها، برداشت‌های گوناگون از مبانی تصوف، رشد ادبیات صوفیانه، تالیف کتاب‌های متعدد درباره تصوف نظری و مراحل سیر و سلوک عرفانی، در کنار مناسبات سران صوفیه با ارباب سیاست، حکایت از تحولی عظیم در تصوف ایرانی داشت. نگارنده در کتاب حاضر، با رویکرد تاریخی، سیر تصوف در آذربایجان و رونق و اهمیت آن را در دروة مغول بررسی می‌کند. وی نخست ضمن بیان کلیاتی دربارة جغرافیای تاریخی آذربایجان و تاریخ سیاسی آن تا حملة مغول و میراث فکری و زبان مردم آذربایجان و پیشینة تصوف آن قبل از سلطة مغول به بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آذربایجان عصر ایلخانی می‌پردازد. سپس به ویژگی‌های تصوف در آذربایجان، از سلطة مغول تا سقوط ایلکانیان، را بررسی و در ادامه عملکرد اجتماعی و فرهنگی متصوفه در دورة مغول را ارزیابی می‌کند.

آيين‌هاي عزاداري دربردارنده صورت‌هاي مختلف آداب و رسومي است که در ايام عزاداري حسين بن علي و ديگر معصومان به ويژه در ماه‌هاي محرم و سفر در ايران انجام مي‌گيرد. در کتاب حاضر تأثير صوفيه و اهل فتوت و قلندريه در آيين‌هاي عزاداري محرم مورد بررسي قرار گرفته است. در اين اثر بدون پيش‌داوري و ارزش‌گذاري به تأثير اين گروه‌ها بر عزاداري محرم پرداخته شده است.

کتاب حاضر برگردانی است از "Persian sufism in its Historical perspective" نوشته "دکتر عبدالحسین زرین‌کوب". گفتنی است: "زرین‌کوب از تابستان تا پاییز 1349 ش. به دعوت "انجمن مطالعات ایرانی" آمریکا رشته سخنرانی‌هایی را به انگلیسی در حوزه تصوف و عرفان ایرانی در دو دانشگاه پرینستن و کالیفرنیا (شعبه لس‌آنجلس) ایراد فرمود که بعدا انجمن یاد شده شماره‌های 3 و 4 از جلد دهم فصلنامه خود (Iranian studies) را به نشر آن‌ها اختصاص داد. در واقع، ترجمه حاضر برگردان فارسی آن شماره ویژه است. گفتارهای استاد زرین‌کوب در این مجموعه شامل مروری عالمانه و ماهرانه بر تاریخ تصوف ایرانی از آغاز تا دهه 40 است... خواننده کتاب با خاستگاه‌های قبل و بعد از اسلام عرفان ایران آشنا می‌شود؛ تحول ساختاری و محتوایی تصوف را در طول سال‌ها و سده‌ها دنبال می‌کند؛ به چهره‌های برجسته و نقطه‌های عطف تصوف در ایران برمی‌خورند". همچنین درباره تصوف شخصی که به تصوف طریقتی و سازمان یافته بدل می‌شود، اطلاعاتی کسب می‌کند، نیز از همگرایی‌ها و واگرایی‌های طریقت صوفیانه با شریعت سنتی و با فلسفه اجمالا نکاتی را درمی‌یابد و به طور کلی فراز و فرود تصوف ایرانی را از نظر می‌گذراند.