مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تصوف نه از حیث عقیدتی و فلسفی و نه از حیث برخوردهای اجتماعی در طول حیات خویش از روش‌ واحدی تبعیت نکرده است، به خصوص بعد از این که به زهد فارسی و فلسفه‌ی هندی و سلیقه‌های فرقه‌ای به غیر از آن‌چه بود تبدیل شد. تردیدی نیست چنین سرنوشت و وضعیتی مانع شناخت حقیقت تصوف یا هر پدیده و موضوعی می‌شود که مورد تحقیق قرار گرفته است. جوینده‌‌ای که شناسایی ماهیت تصوف را دنبال می‌کند، نمی‌تواند نتیجه‌گیری نماید که تصوف پدیده‌ای زرتشتی، یهودی یا مسیحی است و مهم‌تر آن‌جاست که این مسلک را با نگاه اسلامی مورد شناسایی قرار می‌دهد و دراین حال با موضوعاتی برخورد می‌کند که در این آیین مقدس جایگاهی ندارد. کتاب حاضر پژوهشی در خصوص چگونگی به وجود آمدن تصوف و تحولات ایجاد شده در آن دوره‌های مختلف است. برخی از مباحث کتاب بدین‌قرار است: شیوه‌های تهییج و کشش به سوی تصوف؛ تصوف در ارتباط با علاقه‌ی نظری و عملی انسان؛ قصور دوستداران تصوف در تصوف‌شناسی؛ روش سرچشمه‌‌یابی تصوف؛ راه‌های تاثیرپذیری تصوف؛ نشانه‌های غیراسلامی در تصوف؛ و تصوف در ارتباط با اسلام.

در این مجموعه، پاره‌ای یادداشت‌های مولف گردآمده که پیش از این برای تدریس تاریخ تصوف در دوره دکتری ادبیات آن را تهیه کرده است .برخی مباحث آن عبارت‌اند از: تاثیر تعلیمات بودایی در فرهنگ پیش از اسلام ایران، دین مانی در اروپا، تعلیمات یهود و نصاری و یونانیان در تصوف ایران، جنبه‌های خاص تصوف ایران و پیشوایان معروف تصوف، عرفان و فتوت و مباحثی از این دست .بخش پایانی به نمایه نام‌ها، نسبت‌ها و نظایر آن اختصاص دارد.

عرفان و تصوّف، علم اشاره‏شناسی است و عارفان هر حرکت و حادثه‏ای را اشاره و پیامی از معبود، تلقی می‏کنند که زبان را توانایی تبیین و تقدیر آن نمی‏باشد. در این میان شعر با تکیه بر عنصر خیال، ابزاری است که می‏تواند پاره‏ای از مکنونات درونی و تجربه‏های عرفانی اهل دل را به زیبایی، به تصویر بکشد. وجود این ظرفیت در بیان شعری خود زمینه‏ای برای بیان مقاصد کشفی صوفیانه به زبانی شاعرانه بوده است. در این نوشتار ده فصلی به صورت مجمل به معرفی تاریخ و بررسی سیر اندیشه عارفان و صوفیان مسلمان و به بیان امهات مسائل صوفیانه، از سده‏های آغازین اسلام تا قرن سیزدهم پرداخته می‏شود.

گزیده‏ای مختصر از کتاب عارف و صوفی چه می‏گویند تألیف میرزاجواد تهرانی از سالکان و مجتهدان معروف معاصر می‏باشد. وی از منتقدان اندیشه صوفیان و آداب و رسوم آنهاست و در کتاب حاضر به شدت به نقد و رد آنها پرداخته است. میرزاجواد از لحاظ فکری به نظریه تفکیک تعلق خاطر دارد و معتقد است عرفان و فلسفه وارداتی باید از معارف اصیل اسلامی جدا شود. در این جزوه نکاتی پیرامون حقیقت تصوف، تعریف طریقت، وحدت وجود، مکاشفه و علل پیشرفت تصوف در جوامع اسلامی ارائه شده است. به نظر نویسنده منشأ تصوف افکار هندی، ایرانی و بودایی است و بخشی از آن برگرفته از تفکر نوافلاطونیان است.

تصوف بیش از 1000 سال است که در مشرق زمین در ممالک اسلامی و خصوصا ایران رواج داشته و بسیاری از حکما و شاعران و ادیبان ایران با این طریقه آشنایی دارند. تاریخ ادبی ایران از قرن 5 هـ . ق با تصوف آمیختگی خاصی پیدا کرده است. تصوف در آغاز، جنبه‌ی اسلامی داشته و بعد عناصر خارجی از منابع مختلف وارد آن شده است؛ ولی ماخذ اصلی آن، قرآن، حدیث و سیرت پیغمبر است. نگارنده در کتاب حاضر با دیدی انتقادی به تصوف و فرقه‌ای شدن آن می‌نگرد. وی نخست بینش اسلامی و تحول در این بینش را بیان و سپس تصوف در عصر جهانی شدن اسلام را بررسی می‌کند. هم‌چنین به شناخت رویشگاه تصوف می‌پردازد و جنبش احیاگران معنویت اسلام و تبدیل نهضت دینی به فرقه‌ای‌ ضد دینی را بیان می‌کند. نیز مراحل شکل‌گیری تصوف را بررسی و به تلاش‌هایی برای اسلامی کردن تصوف اشاره می‌کند. وی تصوف را وسیله‌ای برای تضعیف اسلام می‌داند و این موضوع را به بحث می‌گذارد.

به زعم نگارنده: در یکصدسال اول هجری، اغلب جنگ و ستیز در برابر اعراب جریان داشت. به همین دلیل افکار عرفانی اسلام، محل بروز پیدا نمی‌کرد. اما پس از انقراض حکومت اموی و روی کار آمدن عباسیان، آرامش نسبی به وجود آمد. در این زمان، افکار عرفانی که در آن سال‌ها به شکل زهد و صفه‌نشینی تجلی کرده بود، از قرن دوم به بعد به صورت تصوف در جوامع آن روز مساجد و خانقاه‌ها تشکل یافت که همانند نهضتی تاکنون ادامه داشته است و رهروان عرفان که به نام صوفیه خوانده و شناخته می‌شوند، از آغاز پیدایش، آراء و افکار عرفانی را زمانی با بیانی روشن و گاه با اصطلاحات در کتاب‌های مختلف اعلام کرده‌اند، اگر چه عده‌ای علیه آنان ردیه‌های فراوان نگاشتند و کشتارهایی نیز به راه انداختند، اما این خرقه هم‌چنان تا به امروز پایدار است. در کتاب حاضر، کلیة حوادث سیاسی و اجتماعی و شکست‌ها و پیروزی‌های تمام فرق صوفیة ایران از آغاز تا قرن دوم هجری تا آغاز مشروطیت ذکر شده و در ادامه فصل جداگانه‌ای دربارة شهرهایی که مرکز حوزة عرفانی فعال یا نیمه‌فعال بوده یا شهرهایی که عارفان و صوفیان برجسته در طول تاریخ از آنها برخاسته‌اند، آمده است.

کتاب حاضر، با هدف ارائه مطالبی در راستای شناساندن مبدأ تصوف و فرقه‌های آن به‌صورت خیلی کلی و به دنبال آن، بیان مطالبی در خصوص تاریخچه رواج تصوف و طریقت‌های قادریه و نقشبندیه در سرزمین کردستان نگاشته شده است. علاوه بر این، در پایان کتاب، زندگینامه و شرح‌حال چند تن از بزرگان تصوف در این خطه، نیز بیان شده است. مؤلف بیان می‌دارد که امروزه فرقه‌های مختلفی از تصوف منشعب گردیده که هرکدام آداب و عقاید مخصوص به خود دارند و منتسب به یکی از عرفا هستند. ولی بدون شک مقصد پایانی همه آن‌ها، دستیابی به حق و حقیقت است.