مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

علامه طباطبایی در کتاب‌های خود برخی اصول و مباحث منطقی را بیان کرده است. مباحثی که برخی از آنها منطقی صرف و برخی بیانگر مسائلی است که در فلسفه‌ی منطق مطرح است. این مطالب، گاه مشترک با سایر منطق‌دانان و گاه ارائه دهنده‌ نظر خاص علامه است. هدف این تحقیق استخراجاین مباحث است. اهم مطالب بیان شده توسط علامه عبارتند از: جایگاه منطق و دفع شبهات پیرامون آن، تصور و تصدیق، اقسام بدیهیات، حقیقی و اعتباری، کلی وجزئی، ذاتی و عرضی، تضاد و تناقض، تضایف، انواع حمل، اجزاء قضیه، ماهیت حکم، مواد قضایا، صدق قضیه، شرایط مقدمات برهان، اقسام برهان.

آیا نقدهای سهروردی بر نظریۀ مشائیِ تعریف، و تأسیس نظریۀ اشراقیِ تعریف به دست او، یک واگرایی تند و تیز از منطق تعریف ابن‌سیناست؟ پاسخ ضیائی و والبریج مثبت است؛ پاسخ این جستار، اما، منفی‌ست. سهروردی در حکمة الإشراق سه نقد اساسی بر نظریۀ حدّ تامّ دارد، که برخی از آن‌ها به حد ناقص و رسم نیز قابل تعمیم است: (1) مغایرت با کاربرد متعارف زبان؛ (2) شناخت‌ناپذیری فصول حقیقی؛ (3) احتمالِ همیشگیِ غفلت از یک یا چند ذاتی. رگه‌های پررنگی از این هر سه نقد را می‌توان در رسالة الحدود و التعلیقاتِ ابن‌سینا، همراه با دو نقد دیگر، پی‌جُست: (4) احتمال همیشگی اخذ لازم به جای ذاتی؛ و (5) احتمال همیشگی اخذ جنس بعید به جای جنس قریب. سهروردی تنها تعریفِ ممکن را تعریف ماهیت از راه ترکیب اعراض عامّی می‌داند که جملگی با هم به آن ماهیت اختصاص دارند؛ مشروط بر این‌که تعریف در داد و ستدی معرفت‌شناختی میان تعریف‌گر و تعریف‌جو، و بر پایۀ علم حضوری و تواتر پیش رود. این نظریه نیز امتداد خطّی است که ابن‌سینا در التعلیقات و الإشارات رسم کرده است. بنابراین، منطق تعریف سهروردی مکمّل منطق تعریف ابن‌سیناست.

در این مقاله، می‌کوشیم تا رابطه‌ی زبان و منطق را از نظر ویتگنشتاین بررسی کنیم. برای این منظور از سه کتاب مهم او یعنی رساله‌ی منطقی-فلسفی، پژوهش‌های فلسفی و در باب یقین استفاده کرده‌ایم. ابتدا این رابطه را در رساله‌ی منطقی-فلسفی‌ توضیح می‌دهیم و نتایج آن را برمی‌شمریم. سپس بعضی از انتقادات واردشده به این تلقی را بررسی می‌کنیم، از جمله نشان می‌دهیم که نگاه ذات‌گرایانه به زبان از نظر ویتگنشتاین متأخر، نگاهی اشتباه است و سرچشمه‌ی بدفهمی از رابطه‌ی منطق و زبان شده است. آن‌گاه با مدد گرفتن از پژوهش‌های فلسفی تلقی ویتگنشتاین متأخر از رابطه‌ی زبان و منطق را بازسازی می‌کنیم. از این منظر، منطق مقوم پیشین زبان نیست، بلکه خود محصول به کارگیری زبان است. آن‌گاه به منظور تأیید این تلقی، به یک پژوهش مردم‌شناختی استناد می‌کنیم. در انتها، می‌کوشیم تا با استفاده از مفهوم «جهان-تصویر» از کتاب در باب یقین‌ به بعضی سؤالات محتمل پاسخ دهیم.

چکیدهکتاب التعلیقات یکی از مهمترین دستاوردهای ابن سینا است که دیدگاههای مختلف او در موضوعات فلسفه،منطق،مابعدالطبیعه،طبیعیات و علم النفس در این کتاب بیان شده است و رأی و نظر او در این کتاب غالبا همان است که درسایر کتب او یافت می شودمگر بعضی مباحث از جمله بحث تعریف که در این کتاب آمده است و در کتب دیگر کمتر یافت می شودوتفاوت اصلی این کتاب با کتب دیگر ابن سینا این است که مباحث در این کتاب خارج از دسته بندی های لازم می باشد و به صورت متفرقه بیان شدهکه برخی از این تعلیقه ها شبیه تعریف و برخی شبیه شرحی مختصرو کوتاه وبرخی شبیه توضیح اصطلاحات خاص می باشد.و از طرفی دسترسی به آراء ابن سینا در این کتاب برای محققان بسیار مهم است اما مباحث این کتاب بسیار پراکنده و متفرق هستندلذا برای سهولت مراجعه وهر چه بهتر استفاده کردن محققان و مخاطبان نیاز است که این کتاب بر اساس موضوعات مختلف در فهرستی مدون تنظیم و تبویب گردد و مطالب مربوط به یک موضوع یک جا و با رعایت ترتیب منطقی آورده شود.بدین منظور تصمیم گرفته شد که با مطالعه آثار مختلف ابن سینا و متون او و ضمن آشنایی با افکار و اندیشه های او در کتب مختلف و مطالعه دقیق مباحث مطرح شده در کتاب التعلیقات جهت خدمت به جامعه علمی کشور این مباحث را تنظیم و با دسته بندی و تبویب جدیدی تدوین گردد و در ضمن بر این کتاب با فهرست جدید ،مقدمه تحلیلی مفصلی نوشته که درآن بیشتر از مشکلات این کتاب و مباحث مطرح شده سخن گفته و همچنین آشنایی مختصری با زندگی علمی و آثار ابن سینا را مطرح کنم که امیدوارم مورد توجه و عنایت محققان و خوانندگان قرار گیرد.در ضمن قابل ذکر است که کتاب تعلیقات مشتمل بر مباحث متنوعی است که این مباحث را می توان در بخشهای ذیل دسته بندی کرد:1-منطق( عمده مباحثی که در زیر مجموعه منطق می گنجد شامل دو بخش معرف و استدلال است که به مباحث بخش معرف تا حدودی پرداخته شده است اما مباحث بخش استدلال بسیار مختصر و اندک آورده شده است.)2-طبیعیات(در این قسمت مباحث بسیار مختصر در چند عنوان مزاج، عناصر و تا حدی نیزمباحث مربوط به افلاک آورده شده است)3-نفس( مباحث این بخش را به چند دسته می توان تقسیم کرد که عبارتند از: 1.تعریف نفس و اثبات وجود آن،2.اقسام نفس ،3.قوای نفس ،4.احکام نفس،5.احوال نفس،6.خلود و سعادت و شقاوت نفس) 4-هستی شناسی(ابن سینا در این بخش نسبتا به مطالب فراوانی ازجمله : 1.تعریف فلسفه اولی و موضوع آن2.مباحث وجود و ماهیت،3.مقولات عشر،4.مباحث کلی و جزئی،5.وحدت و کثرت،6.واجب و ممکن،7.علت و معلول،8.حدوث و قدم و...پرداخته است.)5-الهیات بالمعنی الاخص(مباحثی از جمله:اثبات ذات الهی وحقیقت ذات واجب (طبق اصل واجب الوجود ماهیته انیته) آورده شده است و سپساحکام واجب ،توحید و صفات واجب الوجود را به طور مبسوط پرداخته است.)کلید واژه:ابن سینا ،التعلیقات،منطق،طبیعیات،نفس،فلسفه اولی،الهیات بالمعنی الاخص

خواجه نصیرالدین در مبحثی درباره انعکاس قضایای ممکنه در کتاب اساس الاقتباس می گوید: «پس معلوم شد که این اعتبار مقتضی فساد انعکاس ممکنات است و مودی به مذهبی است که نزدیک باشد به مذهب آن جماعت که اطلاق و ضرورت و امکان را به اسوار متعلق گردانند». خواجه در این عبارت اطلاق جهت بر سور را نظر جماعتی از منطق دانان می داند و نه عموم آنها، که خود خواجه قطعا از این جماعت نیست؛‌ زیرا وقتی او از موضع طبیعی جهت سخن می گوید برای آن فقط یک موضع طبیعی بیش تر قائل نیست. این نظر در مقابل نظر کسانی است که برای جهت در جمله دو موضع طبیعی قائل اند: یکی در کنار رابطه و دیگری در کنار سور، هنگامی که سور در جمله وجود داشته باشد. این نظر دوم نظر ابن سینا و برخی دیگر مانند عمربن سهلان ساوی، ارموی، و قطب الدین رازی است. از آنجا که ابن سینا و ساوی قبل از خواجه و ارموی معاصر خواجه و قطب الدین رازی پس از وی می زیسته اند و این بحث به نتیجه مطلوب نرسیده است، مناسبت داشت ادله مثبتین تعلق جهت به سور دوباره مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. این وظیفه ای است که این مقاله بر عهده گرفته و نتیجه ای که بدان دست یافته این است که داده های مورد استناد مثبتین پذیرای توجیهی متفاوت است و می تواند به گونه دیگری تفسیر شود و قبول آنها مستلزم قبول قول تعلق جهت به اسوار نیست.

یکی از پرسش های اساسی در منطق این است که چرا ارسطو به «منطقِ شرطی» نپرداخته است؟ او که به عنوان مدون منطق شناخته می شود چگونه ممکن است به این بحث مهم توجهی نداشته باشد؟ آیا این بی توجهی فقط یک غفلت است یا عمدی است و ارسطو دلیلی برای آن دارد؟ ما در این مقاله پس از بررسی منطق شرطی (قضایا و قیاس های شرطی) از دیدگاه رواقیون و بیان اهمیت آن نزد منطق دانان جدید، به مبانی نظری و فلسفی دو نظام منطق حملی و شرطی می پردازیم. با مطالعه فلسفه ارسطو و با توجه به دیدگاه خاص او در مورد مقولات و اندراج اشیا در مقولات ده گانه، معلوم می شود که ارسطو دارای تفکری ذات گرا بوده و این امر با تفکر تجربه گرای رواقیون کاملا متفاوت است؛ زیرا در اندیشه فلسفی رواقیون به قوانین خارجی اشیا توجه می شود و نه به ذات یا ماهیت آنها. بنابراین، رواقیون از منطق حملی عدول کرده و به منطق شرطی پرداخته اند زیرا چنین نگرشی به موجودات اقتضای نظامی اندراجی و حملی را ندارد؛ همچنان که با نگاه مقوله ای به موجودات عالم نمی توان به صورت شرطی و با تردید و تعلیق سخن گفت. به عبارت دیگر، با توجه به مبانی فلسفی و معرفت شناختی ارسطو نمی توان منطق شرطی را پذیرفت. به همین دلیل ارسطو در آثار خود وارد بحث درباره قضایا و قیاس های شرطی نشده است، در حالی که نحله مگاری پیش از او به این مباحث پرداخته بودند و پس از او نیز این بحث توسط رواقیون به طور جدی دنبال شده است چرا که با هستی شناسی آنان سازگارتر بود.

در قرن بیستم، نقد ارزش فلسفی پارادایم دوارزشی به شکل گیری انگاره تخطی از اصل طرد شق ثالث و پیدایش دستگاه های منطقی غیراستاندارد از قبیل منطق چندارزشی و فازی انجامید. این انگاره در حالی شکل گرفت که اصل طرد شق ثالث در کنار دو اصل اینهمانی و امتناع تناقض از اصول اولی فکر محسوب می شد و تخطی از هر یک از آنها، به دلیل رابطه منطقی آنها با یکدیگر، مستلزم تخطی از دو اصل دیگر بود. اما آیا تخطی از اصول اینهمانی و امتناع تناقض امکان پذیر است؟ در غیر این صورت ادعای مدافعان منطق های چندارزشی و فازی مبنی بر تخطی از اصل طرد شق ثالث چگونه توجیه می شود؟ در این مقاله ابتدا به تبیین صورتبندی های مختلف اصول سه گانه فوق پرداخته، سپس ضمن قبول ناتوانی زبان دودویی در تبیین برخی پدیده ها و لزوم تاسیس زبان های چندارزشی و فازی برای پرداختن به مسایل علمی و فلسفی به بیان این نکته می پردازیم که اولا التزام به این زبان ها مانع التزام به اصول سه گانه یاد شده نیست، ثانیا ارسطو به عنوان اولین کسی که به طور مفصل و منسجم از دو اصل امتناع تناقض و طرد شق ثالث سخن گفته و از بنیانگذاران منطق و فلسفه بر پایه این اصول است امکان ابهام در قضایا و نیز وجود ارزش های میانی «تقریبا صادق» و «تقریبا کاذب» را پذیرفته و از آنها در فرایند تعیین ارزش گزاره ها استفاده کرده است. به علاوه وی در برخی موضوعات به زبان چندارزشی سخن گفته و در مواردی توسل به زبان دودویی در تبیین برخی حوادث را مورد نقد قرار داده است.

پیش از ظهور منطق جدید، نظام منطقی رایج بی بدیل می نمود. اما منطق کلاسیک، با نظام های متعددی روبه روست که خود را منطقی و هماورد منطق کلاسیک می دانند. این نظام ها، اغلب مبتنی بر پیش فرض های خاص فلسفی هستند و قواعد منطقی متفاوتی را طرح می کنند. در مواجهه با این نظام ها، پرسشی فلسفی مطرح می شود مبنی بر اینکه آیا اساسا کثرت در نظام و/ یا قواعد منطقی ممکن است؟ فیلسوفان منطق جدید، پاسخ های متنوعی به این پرسش داده اند. بسیاری به این امکان قایل نیستند، اما دلایل این عده متفاوت است. فیلسوفان و منطق دانان قدیم، به صراحت این پرسش را مطرح نکردند ولی می توان از سخنان آنها استنباط کرد که اگر آنها در مقابل این پرسش قرار می گرفتند پاسخ منفی قاطعی به آن می دادند. در این مقاله می کوشیم تا نشان دهیم موضع آنها در این باب موضع واقع گرایانه است و قواعد و صدق های منطقی را جزء معقولات ثانی منطقی (با توسعی در معنای آن) می دانند.