جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دریافتی متأخر و نسبتاً رایج از طرح مفهوم مصلحت در تجربه حکمرانی جمهوری اسلامی، دریافت سکولار از آن است. مطابق این دریافت طرح مفهوم مصلحت به معنای فراروی از ظرفیت‌های موجود در فقه شیعه و به‌رسمیت‌شناختن عقل سکولارِ عرفی در تدبیر مُلک است. این مقاله بر خلاف این رویکرد و در پاسخ به آن استدلال می‌کند که طرح این مفهوم برآمده از مسئله‌ای با قابلیت صورت‌بندی فقهی است: تفکیک میان حوزه دولت و حوزه تعاملات میان‌فردی، امتناع استنتاج مناسبات ناظر به دولت از عقود و ایقاعات مشروع در حوزه تعاملات میان‌فردی و در نهایت تقدم اولی بر دومی در موارد تزاحم. بر اساس تفسیر مختار این نوشتار، حدود اختیارات و شئون دولت همچون مداخله در تنظیم حدود مالکیت، حفظ محیط‌زیست و به عبارت عام حفظ و حراست مصالح اسلام، از حقوق و اختیارات ناظر به مناسبات میان‌فردی، قابل استنتاج نیست؛ بلکه دولت، در این معنا، شرط تحقق حقوق ناظر به مناسبات میان‌فردی است. پس این منازعه در قالب تزاحم میان حقوق خصوصی و عمومی و تقدم دومی بر اولی با نظر به مقاصد شریعت قابل صورت‌بندی است؛ تفکیک میان حق عمومی و خصوصی، تفکیکی ضروری برای طرح مفهوم حکومت است که بی‌توجهی به آن، به امتناع استنتاج حکومت و شئون آن از ادله فقهی و در نهایت به تفسیری سکولار از حاکمیت سیاسی منجر می‌شود.

کانت در کتاب نقد عقل عملی، از اولویت عقل عملی بر نظری سخن می‌گوید. چرایی پیدایش پرسش اولویت عقل نظری و عملی نسبت به یکدیگر از یک سو ناشی از تعارضی است که میان دو عقل رخ می‌دهد و از سوی دیگر ناشی از ایدۀ وحدت عقل در اندیشۀ کانت است. تعارض میان عقل نظری و عملی نیز از آنجاست که از یک سو عقل نظری امکان شناخت متعلقات نامشروط عقل را منتفی می‌داند، اما از سوی دیگر عقل عملی باور به خدا، آزادی و فناناپذیری نفس را شرط امکان اخلاق و نیز رفع تعارضی می‌داند که با طرح مفهوم خیر اعلی در ساحت این عقل پدید می‌آید. کانت، در نهایت، برای رفع این تعارض، در بیانی موجز عقل نظری را نیز در سرشت خود عملی می‌داند. در این جستار با توضیح مفهوم باور آموزه‌ای، استدلالی بر مدعای عملی بودن عقل نظری بازسازی خواهد شد.

هدف از درس‌گفتارهای عناصر فلسفه حق هگل آشنایی با عناصر اصلی فلسفه سیاسی در سنت ایدئالیسم آلمانی از مسیر مواجهه مستقیم با یکی از متون محوری این سنت یعنی عناصر فلسفه حق هگل است. هگل خود فلسفه حق را فلسفه آزادی توصیف می‌کند؛ بنابراین در این اثر با دریافت هگل از مهم‌ترین مفهوم اندیشه سیاسی عصر جدید یعنی آزادی و نسبت آن با زندگی جامعه اجتماعی و مشخصا جامعه مدنی و دولت مواجه می‌شویم. هگل حق را وجود اراده آزاد در جهان معرفی می‌کند. بنابراین فلسفه حق نزد او همان فلسفه آزادی است و در این اثر در جستجوی فعلیت یافتن آزادی در زندگی اجتماعی و مشخصا نحوه تحقق آن در جهان اجتماعی انسان و نقش نهادها در تحقق این آزادی است. این کتاب با رویکردی دیالکتیکی، تکامل دریافت از مفهوم حق را در قالب سه مرحله بیان می‌کند: حق انتزاعی، اخلاق و حیات اخلاقی. حیات اخلاقی به عنوان آخرین گام از سه‌گانه دیالکتیکی علم حق که مفصل‌ترین بخش کتاب را نیز تشکیل می‌دهد به شرح دریافت هگل از نهادهای اساسی جامعه مدرن یعنی جامعه مدنی و دولت اختصاص دارد. نقد قرارداد اجتماعی، ارزش بازار آزاد در تحقق آزادی انسان و دریافت هگل از نظام اقتصاد سرمایه‌داری و نیز نقش دولت در تحقق آزادی انسان، از جمله مباحث کلیدی و نیز مناقشه برانگیز این اثر است که منازعات تفسیری فراوانی حول آن شکل گرفته و در این درس به پاره‌ای از آن‌ها اشاره می‌شود.

مفسران برساخت‌گرای اخلاق کانت مدعی‌اند که تمام ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی وابسته به کنشگران است و اراده‌ی نیک ارزش‌های اخلاقی را وضع می‌کند. مفسران واقع‌گرای اخلاق کانت مدعی‌اند که اراده و خودآیینی آن در ناسازگاری با واقع‌گرایی اخلاقی نیست، زیرا حداقل برخی ارزش‌ها وجودی مستقل از کنشگران دارند. در این تلقی، معمولاً تحلیل دقیقی از اراده‌ی نیک داده نمی‌شود و نقشی حاشیه‌ای پیدا می‌کند. بر خلاف این دو تفسیر، در این مقاله با روشی تفسیری، با تبیین معنای بنیادین اراده‌ی نیک، از سازگاری اراده‌ی نیک کانت با واقع‌گرایی اخلاقی بحث می‌کنیم، به نحوی که نقش کلیدی اراده‌ی نیک حفظ شود. بنیان اراده‌ی نیک خودآیینی است. از یک سو، خودآیینی شرط صوری واقعیت‌های اخلاقی است و از سوی دیگر، غایت فی‌نفسه بنیان مادی اراده‌ی نیک است. بنابراین، می‌توان اراده‌ی نیک را مطابق با واقع‌گرایی دانست، زیرا اراده‌ی نیک کارکردی صوری دارد و بنیان مادی آن نیز، ارزشی ذاتی و واقعی است.

امر مطلق بیان هنجاری فلسفۀ اخلاق کانت و مساوی اصل عالی اخلاق برای موجودات غیرمقدس است. کانت در کتاب بنیادگذاری برای مابعدالطبیعۀ اخلاق، چند فرمول را به‌عنوان فرمول‌های امر مطلق معرفی می‌کند. مفسران کانت دراین‌باره اختلاف‌نظر دارند که اصلاً کانت چند فرمول ارائه کرده است، کدام فرمول در روند متن نقش اصلی را ایفا می‌کند و آیا فرمول‌ها هم‌ارز همدیگر است یا به‌لحاظ مصداق‌های خود در تعیین وظایف متفاوت است. موضع مختار این نوشتار این است که اگرچه پنج فرمول به‌عنوان فرمول‌های امر مطلق یا اصل عالی اخلاق ارائه می‌شود، ازاین‌میان، یکی از فرمول‌ها بیان اصلی است؛ اما چهار فرمول دیگری که ارائه می‌کند، در نظر او برای تعیین وظایف هم‌ارز همدیگر خواهد بود، همگی باتوجه‌به مفهوم «دیگری به‌مثابۀ سوژۀ عقلانی» معنای تمهیدی مشابهی خواهد یافت و همراه هم نظامی یکسان از وظایف را پیشنهاد خواهد کرد. علاوه‌براین، نشان داده خواهد شد که نزد کانت هر فرمول به‌طور مجزّا به کار گرفته نمی‌شود؛ بلکه باید همۀ فرمول‌ها در کنار همدیگر برای فهم هر وظیفه به کار گرفته شود و هریک پرتویی بر وظیفۀ سوژۀ اخلاقی در موردی خاص خواهد افکند.

این جستار به مبانی الهیاتی نظم اجتماعی نزد سه تن از فیلسوفان لیبرال می‌پردازد: اسمیت، کانت و رالز. این سه فیلسوف هر یک به نحوی متفاوت امکان تحقق نظم اجتماعی را به گونه‌ای از الهیات گره زده‌اند. نزد اسمیت، تحقق نظم بازار آزاد به استعارۀ دست پنهان گره می‌خورد، استعاره‌ای دال بر منفعت عمومی خودخواهی شخصی در بازار آزاد که برآمده از طرحی الهی برای جهان است. کانت نیز برای تحقق خیر والا (همسویی اخلاق و سعادت) وجود خدا را اصل موضوع قرار می‌دهد. در نهایت، رالز نیز تضمین تحقق اصول عادلانه در جهان اجتماعی و امکان تحقق نظم اجتماعی اخلاقی را در پیوند با دریافتی خاص از طبیعت الهی و به دنبال آن نسبتی خاص میان انسان و خدا می‌داند.

موجود از مفاهیم محوری در تاریخ فلسفه اسلامی است. اما این واژه و مصدر آن یعنی واژه وجود، دارای اطلاقات مختلفی است که مشهورترین آن دلالت بر موضوع مابعدالطبیعه است. این واژه بر مبنای تحلیل هیأت لفظی آن می‌تواند واژه‌ای بسیط یا مشتق باشد که بر سر تعیین مفهوم هر یک از این واژگان بسیط و مشتق و اشتراک معنوی آنها اختلاف نظر وجود دارد. این مقاله جستار از این معانی را ذیل یکی از استدلال‌های مشهور سهروردی در رد خارجیت وجود، محور بحث قرار می‌دهد. مطابق این ایراد، از فرض خارجیت وجود اشتراک لفظی واژه موجود لازم می‌آید. پاسخ به این ایراد با تفکیک میان دو واژه موجود بیان می‌شود و از تحلیل هر یک از دو پاسخ روشن می‌شود واژگان بسیط و مشتق موجود هر یک مشترک معنوی بوده و از این اشتراک معنوی، تحقق توأمان وجود و ماهیت در متن جهان خارج لازم می‌آید.

رابرت نوزیک، در بخش اول کتاب بی‌دولتی، دولت و آرمانشهر، با استفاده از روش دست پنهان، دولتی را تحت عنوان دولت کمینه استنتاج می‌کند. مقصود از روش دست پنهان آن است که تکوین امر سیاسی با ارجاع به امر غیرسیاسی توجیه می‌شود. ازاین‌رو، بدون پیش‌کشیدن صریح مفاهیم سیاسی، موجودیتی به نام دولت توجیه می‌شود. این دولت، یعنی دولت کمینه، که حاصل تعدادی قرارداد خصوصی میان شهروندان است، وظیفۀ حفاظت از شهروندان را برعهده دارد. سپس در بخش دوم کتاب، پس از طرح نظریۀ استحقاقی عدالت، استدلال می‌کند که هر دولتی فراتر از دولت کمینه، که مشخصاً به‌دنبالِ تحقق ایدۀ عدالت اجتماعی باشد، دولتی نامشروع است. این مقاله نخست، با تحلیل استدلال‌های بخش دوم کتاب نوزیک، نقض‌های او را بر عدالت اجتماعی و مشخصاً نظریۀ رالز و درنتیجه نامشروع‌بودنِ دولت فراکمینه رد می‌کند. سپس با تحلیل شیوۀ دست پنهان نشان می‌دهد که اولاً این روش موجب طرد ساختار بنیادین جامعه (موضوع عدالت از دیدگاه رالز) می‌شود. ثانیاً این دریافت از روشِ توجیه امر سیاسی، همراه با تفسیر موسع نوزیک از عدالت در اکتساب، هرگونه نگرش برابری‌گرا به توزیع را منابع طرد می‌کند. درنتیجه، مفروضات بخش اول کتاب نوزیک، از حیث روشی و محتوایی، با هر دولت فراکمینه ناسازگار است.

آنچه امروز به نام متافیزیک/مابعدالطبیعه میشناسیم، حاصل کنار هم نهادن مجموعه ای از آثار ارسطو، تحت این عنوان است. ارسطو این دانش را به دانش موجود بما هو موجود و نیز دانش الهی تعریف میکند؛ بنابراین از ابتدا مابعدالطبیعه در یک سرشت دوگانه قرار میگیرد: علم به احوال کلی موجود یا علم به مبدأ نخستین موجودات. از سوی دیگر کانت در نقد عقل محض مابعدالطبیعه را در شکل خاص انتقادی در معنای جستار از شرایط امکان تجربه ممکن میداند. اما در بخش دیالکتیک نقد عقل محض بار دیگر مسأله متافیزیک و پیوند آن با امر نامشروط به امر گریزناپذیر برآمده از سرشت عقل محض، مطرح میشود. در این درس از سرشت مابعدالطبیعه نزد ارسطو و کانت میپرسیم.

این درس به بازخوانی فلسفه نظری هگل اختصاص دارد؛ به این منظور به بازخوانی دو اثر مهم فلسفه نظری هگل یعنی پدیدارشناسی و علم منطق خواهیم پرداخت و در این مسیر و با توجه به تصریحات هگل، پدیدارشناسی را مقدمه فهم علم منطق قرار میدهیم. نخست میکوشیم پدیدارشناسی را ذیل پرسشی محوری بازسازی نماییم: پدیدارشناسی به دنبال پاسخ به چه پرسشی است؟ این اثر را در مسیر مسأله اساسی فلسفه عصر جدید (شکاکیت) بازخوانی کرده و بر مبنای آنکه مسأله اصلی پدیدارشناسی پاسخ به مسأله شکاکیت است، آن را به عنوان بدیلی در برابر روش نقادی کانت قرار خواهیم داد. بنابراین پرسش محوری از پدیدارشناسی به این شرح خواهد بود: چگونه هگل با طرح پدیدارشناسی، با تحول در روش نقادی و با دریافتی متمایز از مسأله شکاکیت، ابتنای یقین بر سوژه استعلایی را با امری دیگر جایگزین میکند و جایگزین هگل برای استنتاج استعالیی کانت در این اثر چیست؟ پس از پایان بحث پدیدارشناسی، با مبنا قرار دادن نتیجه این اثر، به بررسی برخی از مسائل مهم فلسفه هگل، ذیل علم منطق خواهیم پرداخت. بنابراین ادامه مسیر بحث را بر این مبنا پیش خواهیم برد: با نظر به آنکه نتیجه پدیدارشناسی، اثبات ابتنای یقین بر امر مطلق است، این یقین جهان را با چه کیفیت هستی شناختی خواهد شناخت؟ به این منظور با مرور گذرای بخش اول کتاب علم منطق (منطق وجود) بخشهای ذات و مفهوم از منطق هگل را بازخوانی خواهیم نمود. از آنجا که نتیجه پدیدارشناسی، استدلال بر وجود امر مطلق به عنوان شرط امکان معرفت است (برهان استعلایی بر امر مطلق)، در منطق این نتیجه را مبدأ عزیمت خود قرار داده و به ا ستنتاج دیالکتیکی امر مطلق در فلسفه هگل خواهیم پرداخت.