جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبانی معرفت شناختی علم کلام، موضوع این نوشتار است. از این منظر، اقتضائات فطرت انسان و نیازهای بنیادی آن و اصول عقلیِ ناظر بر حجّیّت نصّ آسمانی، مبادی معرفت شناختی در علم کلام است. برهمین اساس، مادامی که اصل دین و نصّ آسمانی آن، به طور مستدلّ پذیرفته نشود، آنچه از طریق براهینی چون «امکان و وجوب» و «حرکت» حاصل می‌گردد، «علّت العلل» و « محرّک لا یتحرّک» و امثال آن است و بدیهی است که این گونه امور را نمی توان آن خدایی دا نست که در نصوص دینی معرّفی شده است؛ روش منطقی ایجاب می کند که نخست حجّیّت نصوص آسمانی احراز گردد و سپس به کمک عقل و نقل، مسائل کلامی از قبیل وجود خدا، توحید ذات و صفات الهی طرح و بررسی گردد. از این رو، با پذیرفتن ضرورت دین بر اساس مقتضیات فطرت، ازجمله مسأله­­ی مهمّ تکلیف، اصل دین استوار می گردد و بر پایه ی دو قاعده ی «حُسن و قُبح عقلی» و « لطف»، حجّیّت و اعتبار نصّ آسمانی تأمین می شود و بدین طریق، بستر مناسب تبیین مسائل کلامی فراهم می گردد.

تحول در علم کلام-همانند علوم دیگر- به صورت کمی و کیفی رخ داده است. یعنی هم مسایل کلامی به تدریج افزایش یافته است و هم در مبانی، روش‌ها و نگرش‌های کلامی تحولاتی پدید آمده است. این‌ تحولات در دنیای جدید ویژگی‌هایی دارد که بدان جهت با نام « کلام جدید » شناخته شده است و از آن در برابر کلام قدیم یا سنتی یاد می‌شود. خاستگاه این تحول و تجدد جهان غرب پس از عصر رنسانس و در دوران مدرنیته و پست مدرنیته است. تحولاتی که در عرصه‌های مختلف فلسفی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی رخ داد الاهیات مسیحی را با چالش های جدی روبرو کرد و عکس‌العمل‌های متفاوت متکلمان مسیحی را برانگیخت. گروهی از آنان با روش‌هایی متفاوت بر آن شدند تا از طریق بازنگری آموزه‌های دینی و تبیین آنها متناسب با فضای فکری و فرهنگی جدید دین را به گونه‌ای عرضه کنند که برای بشر جدید قابل فهم و پذیرش باشد و بدین صورت الاهیات جدید مسیحی پدید آمد. شلایرماخر، رودلف بولتمان و پل تیلیش از جمله متکلمان جدید مسیحی‌اند که هر یک روش و نگرش ویژ‌ه‌ای را در الاهیات مسیحی مطرح ساختند. تحولات جدید در عرصه فرهنگ، سیاست، فلسفه، و دیگر شئون جامعه بشری به تدریج به جهان اسلام راه یافت و چالش‌های مشابهی را در برابر کلام اسلامی مطرح ساخت و عکس العمل‌های متفاوت متکلمان اسلامی را برانگیخت. گروهی به این دلیل که این تحولات ریشه در جهان غرب و عالم مسیحیت دارد آن‌ها را نامشروع دانسته و هرگونه بحث و گفت‌وگوی علمی در این باره را ناروا انگاشته‌اند. گروهی دیگر با این توجیه که این تحولات محصول رشد علمی و فکری بشر جدید است یک‌پارچگی آنان را پذیرفته و بر آن شدند تا آموزه‌های دینی را بر اساس آنها تفسیر کنند و اگر قابل تفسیر نبود آنها را کنار بگذارند. عده‌ای دیگر روش التقاط را برگزیدند. اما نخبگانی چون علامه طباطبایی و استاد مطهری بر آن شدند تا ضمن ارج نهادن به این تحولات مثبت در عرضه دانش تجربی مسایل سیاسی و اجتماعی کاستی‌های فلسفی و کلامی غرب را برملا سازند و با بهره‌گیری از مبانی فلسفی و کلامی اسلامی راهی معتدل و معقول را فرا روی بشر جدید قرار دهند تا ضمن بهره‌مندی از مزایای علمی و سیاسی جدید حریم دین و آموزه‌های اصیل و حیاتی را پاس دارد و علم و دین، تخصص و تعهد، پیشرفت و معنویت، دنیا و آخرت را در کنار یک‌دیگر بنشانند.