جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فی أغراض مابعدالطبیعة نام رسالة کوچکی از فارابی است که همانند بسیاری از آثار فارابی حجم اندکی دارد؛ ولی علی‌رغم حجم اندکش حاوی مطالب بسیار مهمی است و نقطة عطفی در تحلیل تعریف و موضوع مابعدالطبیعه محسوب می‌شود. از آن‌جا که این رساله تاثیر بسزایی در ارائة تعریف و موضوع مابعدالطبیعه بر نظام مابعدالطبیعی ابن‌سینا داشته و ابن‌سینا نیز در زندگی‌نامة خود نوشتش فهم خود را از غرض کتاب مابعدالطبیعة ارسطو، مرهون مطالعة این اثر می‌داند، این رساله از شهرت قابل توجهی برخوردار است. شاید بتوان رسالة أغراض را زیربنای مابعدالطبیعة سینوی و نیز نظام فلسفة اسلامی دانست. این تصحیح انتقادی برای نخستین بار، بر مبنای چهار نسخه خطی برتر موجود در کتاب‌خانه‌های ایران صورت پذیرفته که به همراه یک نسخه خطی موجود در کتابخانه راغب پاشای استانبول مبنای تصحیح انتقادی قرار گرفته‌اند.

در طول تاریخ فلسفه، ابن سینا نخستین فیلسوفی است که بحث از موضوع و تعریف علم مابعدالطبیعه را به عنوان یک مسئله مهم متافیزیکی مطرح کرده و آن را مطلع الهیات شفاء قرار داده است. دیدگاه ابن سینا در باب موضوع و تعریف مابعدالطبیعه بسیار متأثر از اثر ماندگار حکیم ابونصر فارابی با عنوان رساله اغراض مابعدالطبیعه است. تأمل در عبارات فارابی در این رساله، نشان دهنده میزان تأثیر دیدگاه فارابی در مورد مابعدالطبیعه، بر اندیشه ابن سینا است؛ تا حدی که می توان گفت که ساختار کلی نظام مابعدالطبیعی ابن سینا بر اساس مفاد این رساله شکل گرفته است و همان گونه که خود ابن سینا در زندگی نامه اش بدان معترف است، در مابعدالطبیعه، مدیون این اثر فارابی است. البته به رغم وجود شباهت های فراوان این دو اثر، تمایزات مهمی نیز بین آن ها مشاهده می شود که نشان دهنده ابتکارات و نوآوری های ابن سینا در بحث موضوع و تعریف مابعدالطبیعه نسبت به مباحث فارابی در رساله اغراض است.

ملاصدرا دربارة تعریف مابعدالطبیعه و چگونگی شناخت موضوع آن سخنی دارد که از ویژگی‌های ممتاز فلسفة اوست. او که در فلسفه‌اش، هم با موجود سر و کار دارد و هم با وجود و گذر از موجود به وجود در خود فلسفه‌اش واقع مى‌شود، به‌هیچ‌وجه شناخت وجود را صرفاً شهود عرفانى آن نمى‌داند. او نظریه و شیوه اى به ما می‌دهد که بینش شهودى واقعیت را با روش قیاسى در بر می‌گیرد. سخن او در شناخت وجود از طریق تحلیلات عقلى در بادى نظر، ممکن است خیلى جسورانه و عجیب باشد، چرا که سخن ابن‌سینا و فارابى را دربارة عرضیّت وجود نمی‌پذیرد و ادّعا می‌‌‌‌‌کند که واقعیّتى که مدلول و مصداق قضیّة "انسان موجود" است، کاملاً با مدلول قضایاى دیگر فرق دارد. از نظر او، موضوع واقعى، حقیقتِ وجود است که با مفهوم موجود از آن حکایت می‌‌کنیم و تمام ماهیّات، اعراضی بیش نیستند که این واقعیّت واحد را به صورت اشیای بی‌شمار مقیّد مى‌کنند. شهود این واقعیّت هنگامی امکان پذیر است که در انسان آگاهى کاملاً متفاوتى بیدار شود که جهان را با چنین وضعى درک کند. او با قول به اتحاد عالم و معلوم موفّق به اثبات اصلی مى‌‌‌شود که در بحث رابطة ذهن و عین و از بین رفتن جدایى و تمایز میان فاعل شناسا و متعلَّق شناسا نقش بسیار مؤثّرى ایفا مى‌کند. بحث درباره این حقیقت، مشخّص کردن ریشه‌هاى آن و بیان اینکه ملاصدرا در این باب رویکردى ویژه دارد، هدف اصلى سخن ماست.

به رغم آن که فارابی در برخی از آثار مشهور خود مانند أغراض مابعدالطبیعه، مابعدالطبیعه را بر اساس موجودبماهوموجود تعریف می کند، ولی در چهار کتاب تحصیل السعاده، فلسفه ارسطوطالیس، الحروف و فصول منتزعه، تعریفی متفاوت از مابعدالطبیعه ارائه می کند که از جمله تمایزات فلسفی او به شمار می رود. از دیدگاه فارابی در این آثار، مابعدالطبیعه شاخه ای از علوم نظری است که پژوهش و مطالعه در حوزه آن، متأخر از مطالعه در سایر حوزه های علوم نظری یعنی ریاضیات و طبیعیات و علم مدنی است. پژوهشگر در حوزه مابعدالطبیعه باید موجودات الهی و نیز سایر موجودات را از آن جهت که موجودات الهی، مبدأ و سبب وجود آن ها هستند، مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. هر چند این تعریف، ناظر به تعاریف ارسطو در کتاب های آلفای بزرگ و اپسیلن است؛ ولی از آن دو متمایز است؛ زیرا بر خلاف تقریر این دو کتاب، مابعدالطبیعه را شایسته بررسی همه موجودات عالم می داند.