جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موسیقی شعر مجموعه عواملی است که در کلام رخ می دهد تا در آن، آهنگ و توازن ایجاد شود. همین توازن و هماهنگی، در زیبایی سخن ، انتقال پیام و نشان دادن احساسات و عواطف شاعر، نقشی اساسی بر عهده دارد. به عبارت دیگر موسیقی شعر به شاعر کمک می‌کند تا درونیات خود را به بهترین و شیواترین صورت به ظهور برساند. عصمت بخارایی یکی از شاعران مشهور و بنام منطقه ی ماوراءالنهر در قرن نهم و از پایه گذاران بحرطویل در شعر فارسی است. سرودن اشعاری در وزن های شانزده رکنی و تسلط بر وزن شعر و تنوع وزنی اشعار و به کارگیری وزن های غریب، از خصایص موسیقی بیرونی اشعار وی محسوب می‌شود. هم چنین عصمت با استفاده از قافیه هایی با حروف مشترک فراوان، به کار گیری قافیه های بدیعی، بهره گیری از ردیف های فعلی و پرهیز از عیوب قافیه در غالب اشعارش، موسیقی کناری کلام خود را کامل کرده است. در کنار این موارد، او با استفاده ی هنرمندانه از شگردهای موسیقی ساز درونی مانند انواع تکرارها، جناس، هماوایی، تکرار مصوت، ترصیع و موازنه هر چه بیشتر کلام خود را برجسته کرده است. مهمترین عناصر موسیقی ساز معنوی در دیوان عصمت را نیز تضاد ،تنسیق الصفات ، تناسب و اغراق تشکیل می دهد که عصمت به وسیله‌ی این موارد، سعی نموده تا فضای موسیقایی شعرش را تکمیل کند. با توجه به این مسائل و تاثیر گذاری عصمت بر حوزه موسیقایی شعر فارسی، بررسی شعر او در این زمینه دارای اهمیت است؛ لذا این پژوهش ابتدا به بررسی جوانب تعریف شعر و موسیقی شعر پرداخته و پیوند بین علم موسیقی و شعر از دیدگاه های مختلف را بررسی کرده است. در ادامه نیز بعد از بیان شرح حال عصمت بخارایی، به واکاوی عناصر موسیقی ساز شعر او در چهار حیطه ی موسیقی شعر پرداخته است.

یکی از شاخص هایی که شعر نیما را از شعر کلاسیک جدا می سازد، تغییر و تحولاتی است که او در شکل ارائه به وجود آورده است. در خصوص این تغییرانی که توسط نیما در شعر فارسی رخ نمود و نیز اینکه در رهیابی به این تغییرات از چه حوزه هایی - از جمله از غرب متاثر بوده است - بحث های دامنه داری شده است که در ابتدای این مقاله به آن پرداخته می شود و سپس با تقسیم بندی اشعار نیما به شعرهای سنتی، نیمه سنتی و شعرهای آزاد، ویژگی ها و تغییرات هر کدام از آنها جداگانه با ارائه نمونه های شعری مورد بررسی قرار می گیرند.

مولانا جلال الدین محمد بلخی، با سرودن اشعار خود - که گاهی آن را قافیه اندیشی نامیده است - دل های مردم جهان را تسخیر کرده است. بعضی کسان پنداشته اند که هر کجا مولانا از قافیه اندیشی و تکرار ارکان عروضی به ستوه آمده و از آن اظهار دلتنگی کرده است منظورش نفی لزوم وزن و قافیه برای شعر بوده و این دو رکن اساسی شاعری را که تا روزگار ما هیچ یک از پیشینیان منکر ضرورتشان نبوده اند، چندان لازم نمی دانسته است.در این گفتار با شواهد و دلایل گوناگون نشان داده می شود که مولانا نه تنها هیچ گاه شعری بدون وزن و قافیه نسروده، بلکه برای آن اهمیت و ارزش مضاعف قایل بوده است و غور و تامل او در دواوین شاعران عرب زبان و پارسی گوی، سرودن شعر موزون و مقفی را چنان با طبع او آمیخته که هزاران بیت شعر عالی و بی همتا بدون کم ترین تکلف و تصنع بر زبان او جاری شده است.

کتاب ارزنده این اثر نوشته خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف بزرگ قرن هفتم، درباره وزن و قافیه شعر فارسی و عربی، اخیرا در کتاب شعر و شاعری در آثار خواجه نصیر به چاپ رسیده است اما مصحح آن با کمال تعجب بجای تصحیح آن را مغلوط ساخته که در این گفتار غلطهای دو صفحه اول آن بررسی می گردد.

رودکی یکی از بزرگترین شاعران فارسی زبان است. با اینکه قسمت عمده ای از آثار او از میان رفته و بخش اندکی از آن به دست ما رسیده است، اما با همین تعداد اندک از اشعار باقی مانده اش توانسته است خود را به عنوان مهمترین شاعر عصر خود و یکی از مشهورترین شاعران فارسی زبان در تاریخ ادبیات ایران مطرح کند. از آنجا که تعداد اشعار باقی مانده قبل از رودکی بسیار محدود و معدود است و قبل از او شاعر صاحب دیوانی نداریم، رودکی جایگاه ویژه ای در ادبیات فارسی به عنوان اولین شاعر صاحب دیوان دارد. بنابراین شناخت هر چه بیشتر آثار و اشعار وی ما را در شناخت پیشینه ادبی کشورمان یاری می رساند. یکی از مباحث مهمی که درباره آثار و اشعار رودکی مطرح می شود، موسیقی شعر اوست. رودکی با اینکه از سرایندگان آغازین شعر فارسی است اما موسیقی شعر در اشعار او نقش زیادی را ایفا می کند؛ به طوری که در بعضی از موارد از بزرگترین و نامی ترین شعرای بعد از خود پیشی می گیرد. در این مختصر برآنیم تا به بررسی انواع موسیقی شعر در اشعار رودکی بپردازیم و با مقایسه ای اجمالی میان او و چند شاعر بنام پس از وی، جایگاه و اهمیت ویژه رودکی را در ادب فارسی هر چه بیشتر بنمایانیم.

مولوی در غزلیات خود، بیش از شاعران دیگر به هنجارگریزی و نوآوری، روی آورده است؛ این رویکرد در همه زمینه های شعر او؛ بویژه در ردیف آشکار است.وی از موسیقی ردیف و اهمیت آن در شعر فارسی کاملا آگاه بوده و بیشترین بهره را از قبل ردیف برده است. او از حیث تنوع و هنجار شکنی ردیف در تامین ابعاد موسیقایی سخن، ممتاز است.هیچ یک از شاعران پارسی گوی به اندازه او از این امتیاز برخوردار نبوده است؛ غزلهای او اغلب از تاثیر وجد و شور سماع پدید آمده اند و همین امر باعث سنت شکنی ها از جمله در ردیف شده است.طولانی بودن و شورانگیزی ردیف و گاه عدم رعایت قافیه پیش از آن و تبدیل قافیه به ردیف، امتزاج ردیف و قافیه، هم معنی نبودن ردیفها از جمله مواردی است که در این پژوهش بدانها پرداخته می شود.