جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جدایی معماری از عرفان محال می نماید. این همبستگی در بین ادیان الهی وهنر بومی آن کشورها به خصوص شریعت مقدس اسلام آشکارتر است؛ پس می توان گفت عرفان متعلق به ذات و ماهیت تمام ادیان است، دین ابزاری موثرتر و سخنگوتر وشارحی برتر از هنر بالاخص معماری معابد و مساجد برای معرفی و حضور خود نداشته است؛ همچنان که معماری نیز هیچ حامی ایی بهتر از دین اسلام نیافته است. آیا می توان با نگاهی به گذشته معماری مساجد ایران تجلی مفاهیم عرفانی را بر روی در ودیوار ویا نقوش و اشکال آن دید؟ مثلا درمعماری مساجد ایران چرا گنبد را به صورت کروی ساخته اند؟ و چرا تمامی سطوح بناها را نقش گل و بوته های انتزاعی وغیر واقعی پوشانده است؟ در این مقاله سعی شده به روش اسنادی و مشاهده مستقیم اهمیت هنر معنوی و تجلی عرفان در معماری مساجد ایران مورد بررسی قرارگیرد و زیبایی های فراموش شده، یادآوری گردد ودر نهایت نقش اساسی عرفان در جهت بخشیدن وهدایت هنر وهنرمندان به سوی مقصد الهی شان بیان شود.

هنر اسلامی دارای گنجینه عظیمی از معانی عمیق عرفانی و حکمت الهی است؛ زیرا این هنر ریشه در بنیان های ژرف تفکری معنوی و الهی دارد. این هنر، گاه با خلق صورت های جدید و گاه با بهره گیری از تصاویر و فرم های هنری گذشته همچون ایران باستان و ایران قبل از اسلام و با نگرش و معنا بخشی مجدد به آنها به پی ریزی فرهنگی بس غنی و شکوفا در تمدن اسلامی پرداخت. متاسفانه ما در بررسی «هنر اسلامی» شاهد گستره وسیعی ای از نگرش ها و رویکردهای تاریخی در قالب « تاریخ هنر» بوده ایم و جای خالی نگرش هایی عمیق تر با نگاهی فلسفی به این هنر در بستر رویکردهای فلسفی به هنر قابل مشاهده است. در واقع تعمق در جنبه درونی این هنر و زبان رمزگونه و لسان تمثیلی آن که حاوی بنیان هایی متافیزیکی و عرفانی بوده ضرورتی انکار ناپذیر است و کاستی های فراوانی در این زمینه همچنان در محافل دانشگاهی مشاهده می شود. در این مقاله به بررسی معنای نمادین و رمزگونه این هنر پرداخته و چرایی لزوم وجود چنین لسانی را برای این هنر مورد بررسی قرار می دهیم. سپس به معنای نمادین برخی نقوش، تصاویر و همچنین تاثیر عناصر طبیعت در هنر اسلامی خواهیم پرداخت و در کنار این عناصر، برخی بنیان های عرفانی و متافیزیکی این هنر را بررسی می کنیم.

نمادهای کهن که ردپای آنها از دوران پیش از تاریخ تا هنر معاصر مشهود است به صورت انگاره های ترسیمی بر اشیاء و مکان های مرتبط با زندگی اقوام گوناگون مشاهده می شود . این انگاره ها در طول زمان از قومی به قوم دیگر منتقل شده اند و در اکثر موارد نه تنها طرح بلکه حقیقت وجودیشان نیز ، به نسل های بعدی انتقال یافته است .از جمله این نمادها ترکیب سه تایی مقدس است ،که عنصر میانی آن ایزدبانوی زمین است ، به همراه دو عنصر نرینهدر دو طرف آن می باشند وگاهی نشانه های آسمان از هر نوع بالای سر پیکر مادینه دیده می شود. این نماد در دوره های مختلف تاریخی و در اکثر فرهنگ ها به کرات دیده شده است . در اغلب موارد عنصر مادینه ی سه تایی مقدس با درخت و دو عنصر نرینه ی اطراف آن نیز با حیواناتی که به صورت قرینه و مشابه اند ، جایگزین شده است . در این رساله پس از پرداختن به نقش درخت به عنوان عنصر اصلی و همچنین حیوانات قرینه به عنوان نگهبانان آن ، نماد درخت در ادیان مختلف مورد بررسی قرار گرفته است . این بررسی شامل ادیان اولیه بدون پیامبر یا باورهای ابتدایی مانند اسکاندیناوی ، بین النهرین ، چین باستان ، مصرباستان و هند است و پس از آنادیان غیر ابراهیمی دارای پیامبر شاملبودایی ، زرتشتی و مانوی و درآخر ادیان ابراهیمیِ یهودیت و مسیحیت تا دین تکامل یافته اسلام را شامل می شود . هدف از این بررسی دستیابی به کهن الگویی است که از ادیان ابتدایی تا دین اسلام در رابطه با درخت وجود دارد. به ویژه در ایران دوران باستان و تأثیر آن بر نوع نگرش به این نماد در عرفان اسلامی. در واقع این نکته مد نظر است که فرهنگ اسلامی وعرفانی بستری مناسب جهت رشد و تعالی بن مایه های غنی در ایران بوده و این فرهنگ بالنده کهن الگوها را به رفیع ترین درجه رسانده و به آن ها رنگ وبوی اسلامی داده است . پس از بررسی تکمیلی نقش نمادین درخت در اسلام و عرفان اسلامی به تجلی معماری گونه یسه تایی مقدس در مساجد اسلامی که شامل گنبد و مناره ها می شود پرداخته شده است . در این معنا که گنبد جایگزین درخت مقدس شده و دو مناره در جایگاه نگهبانان آن قرار گرفته اند و در مجموع تشکیلسه تایی مقدس داده اند.

از تعاریف و تحلیل انسان شناسان چینین استنباط می شود که انسان شناسان به دنبال شناخت رابطه دین با فراگردهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی جامعه هستند. اماکن مقدس که بقاع امام زاده ها و نیز مناظر طبیعی از قبیل چشمه ها، چاه ها، درختان، کوه سنگ، مزار مشاهیر و عرفا، چهل دخترون و... را در می گیرد محور این مطالعه و پژوهش را شکل می دهد.در بیشتر کوی برزن شهر کاشان و نیز بیشتر نقاط شهری و روستایی این شهرستان زیارتگاه هایی مشاهده می شود که محیط و فضای معنوی و روحانی آن ها نقش زیادی در تسکین و آرامش روحی وروانی انسان دارد و به عنوان «پایگاه اجتماعی» در جامعه نقش ایفا می کنند. بنابراین از آنجایی این پایگاه بر رفتار و کردار انسان تأثیرگذار است، پژوهش و تحلیل آن ضرورتی انکارناشدنی است. گفت‌ وگو و مصاحبه، بیشتر با متولیان، خادمان، هیئت امنای بقعه و زیارتگاه و نیز مطلعان، ریش سفیدان و اهالی محل بوده است. مصاحبه، مشارکت و مشاهده ی مستقیم در آداب زیارت زائرین، تکنیکی بود که برای مطالعه ی شیوه های مختلف حاجتخواهی، متوسل شدن، دخیل بستن و غیره به کار گرفته شده است. زیارتگاه ها کارکردهایی در جامعه دارند. کارکرد اجتماعی، فرهنگی، تاریخی، هنری، اقتصادی، روانی و سیاسیاز این قبیل اند که متداول ترین آن کارکرد روانی است. در واقع کسانی که به زیارتگاه می روند بر مبنای کارکرد روانی آرامش روحی و روانی کسب می کنند.این پژوهش از چهار بخش تشکیل شده که هر بخش خودبه چند فصل تقسیم می شود. بخش اول به کلیات طرح و آشنایی به جامعه ی مورد تحقیق اختصاص دارد.بخش دوم به ادبیات پژوهش متشکل از دوفصل، مطالعات نظری و چهارچوب نظری است که دیدگاه ها و نظریه های انسان شناسان و جامعه شناسان مورد بررسی قرار گرفته است.بخش سوم به معرفی زیارتگاه ها و آیین هایی که در این زیارتگاه هابرگزار می شود، جنبه های اقتصادی و عقاید و باور نسبت به زیارتگاه هاو در نهایت در فصل چهارم به تحلیل یافته ها و کارکرد زیارتگاه ها پرداخته شده است.