جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گاهان به عنوان بنیان و شیرازه دین زردشتی و به دلیل انتساب به زردشت، مهم‌ترین و قدیمی‌ترین متن اوستا از یک سو، و عقیده انتخاب میان خیر و شر به عنوان مهم‌ترین مسئله دین یادشده از سوی دیگر، دو محوری است که این مقاله بر اساس آنها در صدد است با کنکاش در آثار محققان مطرح در زمینه تبیین خاستگاه شر بر اساس گاهان و دسته‌بندی و تحلیل آنها راه‌حل پیشنهادی خود را عرضه کند؛ راه‌حلی که متکی بر دوباره‌خوانی و تأمل بر یسن‌های گاهانی و دارای دو ساحت است: اول ساحتی که مربوط به خود گاهان است و آن اینکه گاهان را متنی کلامی ندانیم، بلکه بپذیریم که متنی با ماهیتی اخلاقی است، حال آنکه محققان، آن را متنی کلامی دانسته‌اند. دوم ساحتی که مربوط به تجدید نظر در ماهیت شر در دین زردشتی است، به این معنا که به جای پذیرفتن ماهیت وجودی برای شر، برای آن ماهیت عدمی قائل شویم، در حالی که در آثار و نوشته‌های مربوط به شر و مبدأ آن، اصرار بر ماهیت وجودی کاملاً آشکار است.

امروزه و در تفکر مدرن، موضوع مدارا با شاخه‌های مختلفی چون مدارای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی به ضرورتی اساسی و اصلی پذیرفته‌شده در فرهنگ جهانی تبدیل شده و فراتر از آن، به موضوع آزادی‌های دینی‌اجتماعی و کثرت‌گرایی توجه بسیار شده است. با توجه به اینکه جامعه غربی و مسیحی در طول تاریخ و به شهادت بسیاری، اهل مُدارا نبوده است، پرسش این است که: این اندیشه چگونه به فرهنگ مسیحی در غرب راه یافت؟ آیا ریشه‌های دینی و اجتماعی داشت که فراموش شده بود یا آنکه عناصر فرهنگی و الزامات زمانه در زمانی خاص این گفتمان را ضروری کرد؟ واقعیت آن است که به‌رغم نکاتی مثبت در باب مدارای دینی در سیره و سخنان رهبران اولیه مسیحیت، این تغییر، نه خودخواسته و جوشیده از متن و مبانی دین و سنت کلیسا بود و نه به سنتی مستمر انجامید، بلکه پذیرش آن در دوره متأخر از سرِ ناچاری و به دلیل ضعف کلیسا و نیز مصالح سیاسی و منافع اقتصادی و دیگر الزامات روزگارِ جدید (مانند دموکراسی، حقوق بشر، آزادی بیان و اندیشه و ...) از سده هفدهم و در ادامۀ تحولات پروتستانی و جنگ‌های دینی بوده و همین، فارق اساسی آن از اسلام و جهان اسلام است. در جهان اسلام، تحت تأثیر سنت و سیره نبوی و ائمه b، از همان ابتدا «سنتی» در باب مدارا شکل گرفت که حاکمان در طول زمان کمابیش آن را رعایت کردند؛ البته این نافی جریان‌های انحرافی خشونت‌طلب در جهان اسلام، به‌خصوص در زمان حاضر، نیست که با بدفهمی و فرصت‌طلبی موجب اسلام‌هراسی در غرب شده‌اند.

به طور کلی در بحث امکان شمول آیین هندو در زمره اهل کتاب یا «من له شبهة کتاب» دو بحث اصلی مطرح می‌شود: نخست اینکه آیا اهل کتاب صرفاً در چهار دینی که نامشان در قرآن تصریح شده خلاصه می‌شوند، که در این مقاله به این نتیجه می‌رسیم که چنین نیست و ادیان دیگری نیز هستند که ممکن است جزء اهل کتاب باشند ولی نامشان در قرآن نیامده است، از جمله آیین هندو و حتی اگر این را هم نپذیریم، حداقل این است که آیین هندو را می‌توان در زمره «من له شبهة کتاب» تلقی کرد. در این صورت، بحث دوم این خواهد بود که: میزان نزدیکی آیین هندو با ادیان اهل کتاب تا چه حد است؟ این جستار پس از بررسی آموزه‌های این آیین در سه حوزه الاهیات، وحی و پیامبری، و آخرت‌شناسی به این نتیجه می‌رسد که هرچند پوسته ظاهری بسیاری از اسطوره‌ها و مناسک این آیین، شرک‌آمیز و خرافی است، ولی توحید عمیق و صریحی در متون مقدس و آموزه‌های اصلی آن وجود دارد. همچنین، برخلاف نظریه مشهور، آیین هندو نه فقط منکر وحی الاهی نیست، بلکه یکی از مبانی مهمش باور به الهام آسمانی (آکاشه‌وانی) است. البته در باب آخرت‌شناسی، آیین هندو تناسخ‌گرا است و از دیدگاه دیگر ادیان اهل کتاب دور می‌شود. در عین حال، در متون مقدس این آیین صراحتاً به بهشت (سْوَرگه)، جهنم (نَرَگه) و روز قیامت (مَهاپْرَلیَه)، البته با دیدگاه خاص خود، تصریح شده است. لذا در نهایت به این نتیجه می‌رسیم که این آیین بر اساس مبانی مذهب امامیه، ظرفیت شمول در اهل کتاب را دارد، یا حداقل از جمله ادیان «من له شبهة کتاب» است.

«لوگوس» شاه‌کلید الاهیات مسیحی است و سابقۀ بسیار کهنی دارد. انجیل یوحنا با لوگوس آغاز می‌شود و عیسی را لوگوس می‌خواند. فهم صحیح و عمیق لوگوس منوط به فهم چند چیز است: سابقه تاریخی معنای فنی و خاص آن نزد هراکلیتوس رواقیان؛ سابقه آن در ادبیات عهد عتیق، به‌‌ویژه ادبیات حکمتی و بین‌العهدینی؛ حوزه فلسفی اسکندریه، به‌ویژه فیلون و در نهایت عهد جدید و الاهیات مسیحی. «حقیقت محمدیه» نیز یکی از مفاهیم بسیار مهم تصوف اسلامی است که ابن‌عربی و شارحانش به آن توجه ویژه داشته‌اند. این اصطلاح در بسیاری از خویش‌کاری‌های خود با لوگوس مشترک است. بحث حقیقت محمدیه در نهایت عمیقاً مرتبط با بحث انسان کامل است که فیض باری از مجرای وجود او به مخلوقات می‌رسد. به نظر می‌رسد متألهان مسیحی و یهودی همان سخنی را می‌گویند که صوفیان مسلمان در ضمن تأملات شهودی خود در صدد بیان آن بوده‌اند. اینجا زبان تصوف اسلامی به الاهیات مسیحی نزدیک می‌شود و زمینه برای فهم مفاهیم کلیدی این دو دین فراهم می‌گردد و در نتیجه درک عمیق‌تری از دو دین اسلام و مسیحیت حاصل می‌شود.

هدف این پژوهش بررسی رابطۀ دینداری و الگوی مصرف میان پیروان سه دین اسلام، مسیحیت و زرتشتی است. جامعه آماری تحقیق شامل مسلمانان، مسیحیان و زرتشتیان ساکن اصفهان و کرمان است که با استفاده از نمونه‌گیری گلوله‌برفی، از هر دین شصت نفر (مجموعاً 180 نفر) به عنوان نمونه‌های تحقیق انتخاب شدند. این پژوهش از بُعد هدف کاربردی، و روش به ‌کار گرفته‌شده در آن توصیفی‌همبستگی است. ابزار گردآوری اطلاعات پرسش‌نامه بود که پس از تأیید اعتبار و اجرای آزمایشی، به منظور اطمینان از پایایی آن بر روی نمونه‌های تحقیق اجرا شد. برای تجزیه‌ و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار smartPLS کمک گرفته ‌شد. با توجه به ضرایب معناداری t مشخص شد که در جامعه مسلمانان، دینداری رابطۀ معنادار معکوسی با متغیر فرهنگ‌پذیری دارد، ولی در جامعۀ مسیحیت و زرتشتی این رابطه به ‌دلیل پایین‌بودن مقدار ضریب t رد شد و در بقیه نمونه‌ها با توجه به بالاتربودن مقدار ضریب t از 96/1 تمامی فرضیات تحقیق تأیید شد. نتیجه‌گیری کلی نشان داد که بین مسلمانان میان دینداری و الگوی مصرف رابطۀ معکوس وجود دارد و بین دینداری و الگوی مصرف در میان زرتشتیان و مسیحیان رابطه معناداری وجود ندارد.

یکی از مسائل مهم در عرصه دین، دست‌یابی به فهم درست نوشتار و گفتار دینی است. فهم نادرست آن، به تفرقه، انحراف و حتی روی‌گردانی از دین خواهد انجامید. در سنت اسلامی، ابن‌رشد با نظریه تأویل و در سنت یهودی، اسپینوزا با نظریه تفسیری (هرمنوتیکی) خاص خود، به نحو جدّی به این مسئله پرداخته‌اند. به ‌رغم اختلاف در برخی مبانی، ساز و کاری که آن دو مطرح کرده‌اند در چگونگی دست‌یابی به فهم صحیح متون دینی، از قرابت و مشابهت فراوانی حکایت دارد. باور به دو دسته متون پنهان و آشکار، بازگرداندن متون پنهان به آشکار، حمل بر ظاهر متن، توجه ویژه به دستور زبان مبدأ، پرهیز از دخالت‌دادن پیش‌فرض‌ها و پیش‌داوری‌ها، جست‌وجوی شواهد درون‌متنی، توجه به مناسبت برای رهایی از تعارض و بهره‌جستن از روش‌های علوم طبیعی، از جمله ساز و کارهای مشترک این دو فیلسوف عقل‌گرا است. در این مقاله می‌کوشیم ابتدا به گونه توصیفی، تبیینی از ساز و کارهای یادشده مطرح کنیم و سپس به گونه‌ای مقایسه‌ای، وجوه متعدد هم‌زبانی این دو فیلسوف را در این مسئله نشان دهیم.

با ورود اعراب مسلمان به سرزمین مصر تغییرات گسترده‌ای از لحاظ اجتماعی و فرهنگی در این منطقه پدید آمد. در این دوران مناسبات مسلمانان با مسیحیان قبطی، که اکثریت ساکنان مصر را تشکیل می‌دادند، تابع تغییر قدرت و سیاست حاکمان مسلمان بود. در چنین وضعیتی، اوضاع مسیحیان ملکائی صومعه سنت کاترین در سینا تا حدی با وضعیت سایر مسیحیان ساکن در مصر متفاوت بود. مسیحیان ملکائی ساکن در این صومعه در اوضاع و احوالی که بسیاری از حاکمان مسلمان این منطقه بر مسیحیان سخت می‌گرفتند همواره وضعیت مطلوب‌تری نسبت به هم‌دینان خود تجربه می‌کردند و همواره مسلمانان به آنها توجه داشتند. این مناسبات هیچ‌گاه یک‌طرفه نبود و راهبان این دیر نیز نگاه مسالمت‌آمیزی به مسلمانان داشتند. این مقاله در صدد است علل تعاملات مسیحیان ملکائی صومعه سنت کاترین را با حاکمان مسلمان در دوره فاطمیان، ایوبیان و ممالیک بررسی کند.

یکی از موضوعاتی که در آیات قرآن و سیره پیامبر k به‌وضوح به آن پرداخته شده، کیفیت رفتار با اهل کتاب و شیوه تعامل با آنها است. قرآن به عنوان منبع اصیل و بی‌بدیل نظریات اسلامی، با تأیید ادیان الاهی مسیحیت و یهودیت، مأموریت حضرت محمد k را در امتداد یکتاپرستی حضرت موسی j و حضرت عیسی j معرفی کرده و همه ادیان الاهی را امتی واحد می‌داند. همچنین، با بررسی و تحقیق درباره حیات رسول خدا k مشخص می‌شود که پیامبر در کنار تعریف و تبیین «تکریم معقول و حقوقی غیرمسلمانان»، برای آداب، مناسک و عبادتگاه‌های ایشان ارزش خاصی قائل شده و هیچ غیرمسلمانی را ملزم به تغییر دین نکرده است. هرچند پیامبر k کسی را به تغییر دین ملزم نکرد و همواره در مسائل مختلف از علوم و نبوغ غیرمسلمانان بهره می‌برد و مشورت‌هایی با علمای ایشان انجام می‌داد، اما برای تبلیغ مبانی و مفاهیم اسلامی، و تشویق آنها از هیچ تلاشی فروگذار نکرد و همه فعالیت‌های زندگی خود، اعم از سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی را بر مبنای دعوت به سبیل الاهی و دین حقه اسلام قرار می‌داد. راهبرد واقعی و اساسی پیامبر و نیز حکومتش، تکریم عملی و همه‌جانبه تمامی انسان‌ها، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، بلکه تمامی موجودات بوده است و با این نظریه و همچنین رویکرد عملیِ پیامبر، بسیاری از غیرمسلمانان به اسلام و پیامبر متمایل شده‌اند. این مقاله نظریه تکریم و رویکرد عملی پیامبر را می‌کاود.

اختلافات و درگیری‌های بی‌پایان پیروان ادیان و مذاهب به حیات اجتماعی و دینی دینداران آسیب جدی وارد می‌کند و وضعیت کنونی جامعه دینی را به پرسش می‌کشد. پیش‌فرض‌های بنیادین اندیشه عرفان اسلامی که بر شناخت ساحت وجودی خدا و انسان استوار شده، کلید راه‌گشایی برای رسیدن به صلح و آرامش بشر است. تبیین مبانی ماهیت آموزه‌های عرفانی، نقشی اساسی در همزیستی مسالمت‌آمیز بین پیروان مذاهب و ادیان و ایجاد همبستگی و وحدت و صلح پایدار بین مسلمانان ایفا می‌کند. عارفان، تهذیب نفس را موجب آرامش و نشاط معنوی در حیات جامعه و نمودی از صلح بیرونی می‌دانند و با تأکید بر هدف آزادگی در بعثت انبیا، در طلب وارستگی و مقام حریت پیروان مذاهب‌اند و بر مبنای وحدت وجود و اعتباری‌بودن کثرت‌ها، به وحدت درونی ادیان معتقدند. نگرش عرفانی ضمن رسمیت‌بخشیدن به اختلاف‌ها، و صحه‌گذاشتن بر وحدت درونی به‌شایستگی نقش وحدت‌بخش و پیونددهنده‌ای، نه‌تنها در اجزای درونی تمدن اسلامی، بلکه در انسان‌ها اجرا می‌کند. در این مقاله می‌کوشیم با استناد به برخی از نگرش‌های عرفانی، مؤلفه‌های اثرگذار وحدت‌گرایانه عرفانی (وحدت وجود، تزکیه، درون‌گرایی و آزاداندیشی) بر وحدت جامعه عرفانی را با رویکردی توصیفی‌تحلیلی تبیین کنیم و نقش آن را در شکل‌گیری نگرش همبستگی و وحدت اجتماعی در جامعه اسلامی نشان دهیم.

آیین ازدواج در بسیاری از ادیان پیوندی الاهی است که با تشریفاتی صورت می‌گیرد. هر دین و آیینی برای ازدواج قوانین، مجوزها و منع‌هایی دارد. از مسائل مهم در آیین زرتشت باستان، ازدواج با محارم است که در میان زرتشتیان باستان رخ داده است. این نوشتار مسئلۀ ازدواج با محارم را در میان زرتشتیان باستان با تکیه بر روایات اسلامی تحلیل و واکاوی می‌کند. مراد از «محارم» در این مقاله، نزدیکان درجه یک، یعنی دختر، خواهر و مادر، است. با مشاهده مجموعه روایات و بررسی سندی و محتوایی آنها، این نکته به دست می‌آید که اصل ازدواج با محارم در میان زرتشتیان در برهه‌های گذشته رخ داده است، گرچه قلت یا کثرت آن از روایات فهمیده نمی‌شود. روی سخن این پژوهش با زرتشتیان دوران معاصر نیست؛ زیرا آنها این عمل را روا نمی‌شمرند و در میانشان این نوع ازدواج صورت نمی‌گیرد.