جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله به توصیف و تحلیل نهشت باستان‌شناختی محوطۀ آبپا واقع در دشت فراشبند در ۱۷۲ کیلومتری غرب شیراز اختصاص دارد که متشکل از تعداد ۱۲۰ قطعۀ شکسته متعلق به پیکرک‌های اسب‌سان است. شکستگی‌های موجود در پیکرک‌های به‌دست‌آمده از محوطه آبپا در قسمت‌های مربوط به سر و اندام‌های بیرونی به گونه‌ای است که می‌توان نشانه‌های نیت‌مندی و عامدانگی آن شکستگی‌ها را در آنها تشخیص داد. مطابق با شواهد مورد بررسی، یک الگوی رفتاری مشخص از بطن مدارک موجود قابل استخراج است که می‌توان آن را نشان از وجود مراسم یا مناسکی الگومند دانست متشکل از شکستن تعمدی و دفن پیکرک‌های گِلی. با توجه به این مدارک و موقعیت مکانی محوطه در کنار شهر فراشبند و یکی از مسیرهای اصلی مواصلاتی میان فیروزآباد و بندر بوشهر و برمبنای فرضی که بنیان شهر فراشبند را به بهرام پنجم ساسانی نسبت می‌دهد، مدارک باستان‌شناختی مورد نظر در این نوشتار در زمینه زایش و گسترش ایدئولوژی ساسانی و گفتمان برخاسته در حول‌و‌حوش آن بررسی و تفسیر می‌شود و در این راستا جنبه‌های الهیاتی احتمالی مستتر در مناسک مفروض مربوط به نهشت باستان‌شناختی آبپا با ارجاع به اوستا نشان داده می‌شود.

یکی از چالش‌های مطرح در فرهنگ دیرینۀ بین‌النهرین، امکان مشارکت یا مکاشفه بین موجودات لاهوتی و ناسوتی است. جَستار حاضر درحالی‌که با تکیه بر شواهد کافی وجود چنین امکانی را در این فرهنگ مسلّم فرض می‌کند، به روش توصیفی - تحلیلی به دنبالِ شناسایی اشکال احتمالی مکاشفه در فرهنگ اساطیری بین‌النهرین است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند مکاشفه در اساطیر سومری، اَکّدی، بابلی و آشوری نوعی دادوستد معنوی بین عوالم لاهوت و ناسوت و دریچه‌ای برای مخابره یا القای خواسته‌ها، رازها و اخبار ایزدان بر موجودات خاکی اعم از بشری و غیربشری است. مکاشفه در اینجا غالباً شکل تک‌گویی و گاهی سیمای گفتگوی دوطرفه به خود می‌گیرد و می‌تواند برای انسان در کِسوت تجاربی چون سفر روح، رؤیای صادقه، دریافت صدا و غیب‌گویی رُخ دهد. ظاهراً جلوه‌هایی از معنا و اشکال مکاشفاتِ بین‌النهرینی به‌تدریج در ادیان سامی رخنه کرده‌ است که این تأثیر را می‌توان ثمرۀ قطعی همسایگی اقوام سامی با سومریان دانست؛ از این‌رو بررسی موقعیت‌های مکاشفه‌ایِ اساطیر بین‌النهرین برای فهم عمیق‌تر ماهیّت مکاشفه در ادیان متأخرتر حائز اهمیّت به نظر می‌رسد.

در اساطیر ایران باستان، از پادشاهان بسیاری نام برده شده است که دارای ویژگی‌های فراوان بودند. در این میان کیخسرو پادشاهی متفاوت است؛ اوصاف بی‌شماری برای او بیان شده است که او را به نماد انسان فرّه‌مند و کامل بدل کرده است. از مهم‌ترین ویژگی‌ها و نیز تفاوت‌های او با دیگر شاهان اسطوره‌ای ایران باستان، داستان جاودانگی اوست. در اوستا نشانی از این قسمتِ داستان یافت نمی‌شود؛ اما در همان‌جا دوران پادشاهی او بسیار درخشان تصویر شده است و در دیگر متون دینی زرتشتی این داستان نمود و جلوه‌ بیشتری دارد

بررسی میزان دانش اهریمن در تقابل با اهوامزدا از دیدگاه آیین زروانی و همچنین مقایسه آن با باورها و سنت‌های اسکاندیناوی موضوعی است که بدان پرداخته نشده است. بر اساس اندیشه زروانی، اهریمن فرزند ناخواستۀ ‌زروان، نادان، پس‌دانش و کندذهن است و اهورامزدا فرزند دلخواه و محبوب او اسراردان، روشن، آگاهِ مطلق و همه‌آگاه است. اهریمن در متون و سنت‌های کهن اسکاندیناوی نیز اسراردان، بادانش، زیرک، نوآور و ابزارساز است؛ به ‌گونه‌ای که گاه حتی با دانش خود گره‌گشای مشکلات خدایان می‌باشد. در مقالۀ حاضر کوشیده‌ شده است با دیدی منتقدانه و بر اساس مستندات و اندیشه‌های مستخرج از شاهنامه فردوسی و سایر منابع کهن، دیدگاه زُروان دربارۀ دانش اهریمن بررسی شود و با روش اثباتی و بر اساس تحلیل محتوا، نخست نشان داده می‌شود ویژگی‌های اهریمن از نظر دانش و اسراردانی در متون کهن و پهلوانی ایران در مقایسه با شاهنامه چگونه است؟ همچنین این ویژگی چه پیوندی با دانش اهریمن در متون و سنت‌های اسکاندیناوی دارد؟ در این پژوهش متون و ابیاتی که آشکارا بر دانش اهریمن در کهن باورهای ایرانی و اسکاندیناوی گواهی می‌دادند، به گونه مقایسه‌ا‌ی بررسی شده است. در پایان این نتیجه حاصل شد اهریمن آن‌گونه که زروان خدا پیش‌‌بینی می‌کرد، نادان و کم‌هوش نیست و با استناد به همین شواهد بهره ‌بالایی از دانش، آینده‌نگری و آگاهی و اطلاع از آینده نیز دارد؛ همچنین اهریمن در متون و سنت‌های‌ کهن اسکاندیناوی نه‌تنها پس‌دانش و نادان نیست، بلکه خود را اسراردان، بادانش، باهوش، نوآور و ابزارساز و گاه ‌گره‌گشا می‌نمایاند. درمجموع می‌توان گفت میزان دانش اهریمن ایرانی با توجه به تنوّع آفرینش‌گری و عمله و اعمال هوشیارانه او، بیشتر و چشمگیرتر از میزان دانش اهریمن اسکاندیناوی است.

دین مزدایی در جایگاه دین رسمی عهد ساسانی از ساحتی باطنی و اشراقی برخوردار است که با کیهان‌شناسی و ساختار جهان از یک‌سو و تکالیف اخلاقی فردی از سوی دیگر پیوستگی دارد. دوران آمیختگی نور و ظلمت، هر کسی در هر طبقۀ مردمانه‌‌ای برابر وظیفۀ اندازه‌شدۀ خود رفتار می‌‌کند و از ایجاد آشوب و تفرقه طبقاتی و چشم‌‌داشت اهریمنی به خواسته و دارایی دیگران دوری می‌‌کند. این وظیفه به گونۀ سلسله‌‌مراتبی در دو جهان «مینوگ» و «گیتیگ» پدیدار است که هدف بررسی این پژوهش را شکل می‌‌دهد. پرسش اصلی این است که ساختار جهان و تکالیف اخلاقی افراد بر چه مبنایی در کتاب سوم دینکرد استوار شده است؟ و نقش کشوربان و فرد مؤمن به دین مزدایی در مواجهه با آشفته‌‌کاری‌‌های اهریمن چیست؟ یافته‌‌های تحقیق نشان می‌‌دهد جهان‌‌آفرین، کشوربان‌ و مردمان در راستای یک زنجیره بنیادین، غایتی جز شکست اهریمن ندارند و این مهم با اندازه‌‌شناسی فرّه یزدانی درون هر فرد برای واپس‌راندن اهریمن از جهان پاک گوهر انجام می‌‌پذیرد.

«مراقبه» یکی از مشترکات عرفان بودایی و عرفان اسلامی است که در دین بودایی «دهیانه» یا «جهانه» نام دارد. «مراقبه» در عرفان اسلامی از لوازم ضروری سلوک و از ارکان عرفان عملی به شمار می‌آید که از طریق خلوت‌‌نشینی و ذکر و البته با شرایطی خاص انجام می‌شود. در عرفان بودایی نیز از دیرباز «دهیانه» برای تمرین تمرکز و پاک‌کردن ذهن به کار گرفته می‌شد تا شخص به آرامش و درنهایت رهایی برسد. از این نظر «دهیانه» از مهم‌ترین مراسم عبادی بوداییان به شمار می‌رود. با ورود فرهنگ‌ها و آیین‌های مختف در سال‌های اخیر به سرزمین ما و تبلیغات گسترده در این زمینه، از جمله مراقبه که با نام مدیتیشن طرح می‌شود، اهمیت بررسی این مسئله بیشتر به نظر می‌آید. به نظر می‌رسد وجوه تفاوت و تشابه فراوانی میان جنبه‌های مختلف مراقبه و دهیانه وجود دارد. این مقاله با روش تحلیلی به بررسیِ تطبیقیِ مفهوم، نیز چیستی و چگونگی اهداف و روش‌های دو آموزۀ «مراقبه» در عرفان اسلامی با تأکید بر طریقه کبرویه و «دهیانه» در عرفان بودایی با تأکید بر مهایانه می‌پردازد.

دروزیان یکی از شاخه‌های منشعب از اسماعیلیه فاطمی در اوایل قرن پنجم هجری هستند. برخی آموزه‌های اعتقادی این گرایش اسماعیلی ضمن متفاوت‌بودن با اندیشه‌های اسلامی و شیعی، شباهت معناداری با آموزه‌های دین مانوی دارد؛ چنان‌که به نظر می‌رسد آموزه‌های کلامی آنها از باورهای این کیش ایرانی متأثر بوده است. تحقیقات نشان می‌دهد تقسیم جامعۀ دروزی به دو طبقه جهال و عقال و جامعه مانوی با طبقات دوگانۀ نیوشایان و برگزیدگان از یک‌سو و شباهت وظایف و خویش‌کاری آنان با یکدیگر از سوی دیگر قابل مقایسه است. بنابراین هدف مقالۀ حاضر در درجۀ اول بررسی وجوه تشابه میان طبقات دو جامعه دروزی و مانوی و آن‌گاه تحقیق در باب عوامل و اسباب زمینه‌ساز تأثیرات احتمالی است. روش بررسی در این مقاله به گونه مطالعه تاریخی ـ تطبیقی است. نتیجۀ نوشتۀ حاضر، مطابق یافته‌های متشابه و قراین تأثیرپذیری، تقویت احتمال وام‌گیری ساختاریِ جامعه دروزیه از نظام طبقات اجتماعی مانویت را گزارش می‌دهد.

از نظر اسپینوزا دین بر اساس مقاصدش نظامی جهان‌شمول و فراقومی است که برای عامۀ مردم از طریق اطاعت از خدا واقعیت می‌یابد. او اصول هفت‌گانۀ ایمان را در همین راستا بیان می‌کند. اسپینوزا آموزه‌های دین را ساده، حداقلی و مبتنی بر تاریخ و زبان می‌داند. به باور وی ازآنجاکه طبیعت بیشتر انسان‌ها متأثر از احساسات است و نه عقل، برای نجات آنان باید دین را در ابتدا بازیابی کرد و درنهایت دموکراتیک نمود. اسپینوزا تحقق عملکرد منحصربه‌فرد دین در نجات تقریباً همه آدمیان را در مطیع‌کردن دین با تفکیک آن از فلسفه و درنتیجه دموکراتیک‌سازی الهیات پیشنهاد می‌دهد. دموکراتیک‌کردن دین به تعدیل اقتدار سیاسی دین و تقویت اقتدار سیاسی کشور منجر می‌شود. معنای بازیابی‌شده اسپینوزا از دین، اساساً دموکراتیک است و این ویژگی جدید، امکان سازگاری الهیات او با سیاست را فراهم می‌کند و در پرتو همین رویکرد به دین، آزادی انسان و جامعه به دست خواهد آمد. در نوشتار حاضر کوشیده شده است خوانش فلسفی و متفاوت اسپینوزا از دین و نتایج الهیاتی برگرفته از این خوانش بررسی شود.

قرن‌ها طول کشید تا کلیسای مسیحی به تمایز، تفکیک و تقلیل کارکردی تن داد و بسیاری از مسئولیت‌هایی که به گونه سنتی بر عهده داشت، به نهادهای مدنی و اجتماعی واگذار کرد. این پدیده که در ادبیات دین‌پژوهی بیشتر به سکولاریزاسیون معروف است، ابتدا توسط الهی‌دانان مسیحی در جایگاه یک چالش نقد می‌شد؛ اما طولی نکشید که شماری از الهی‌دانان با ارائه شواهدی از درون مسیحیت کوشیدند برای آن توجیهی الهیاتی ارائه دهند. برخی از الهی‌دانان مسیحی به‌ویژه الهی‌دانان پروتستان برای مواجهه با این چالش مهم آراء و نظریاتی را ارائه کرده‌اند که به اندیشه‌های دانشمندان علوم انسانی و نتایج حاصل از یافته‌های علوم تجربی در این‌باره نزدیک‌تر بوده‌اند. هاروی کاکس از الهی‌دانانی است که با چنین رویکردی در نیمه دوم قرن بیستم به‌گستردگی در آثار خود به این موضوع پرداخته ‌است. وی در اثر مهم خود شهر سکولار فرایند سکولاریزاسیون را از سه جنبه کتاب مقدس، کلیسا و خداوند مطالعه کرده است. کاکس برای اثبات ادعاهای خود گاه به دورۀ‌ آباء مسیحی باز‌می‌گردد، گاه نیز به اندیشه‌های الهی‌دانان معاصر ارجاع می‌دهد. وی در تلاش است نمایان کند نه‌‌تنها سکولاریزاسیون با کتاب مقدس جمع‌شدنی است، بلکه می‌توان اساس آن را در کتاب مقدس نیز یافت. درواقع کاکس با هدف بقای مسیحیت و ایجاد همدلی میان مدرنیته و سکولاریزاسیون معتقد به نوع جدیدی از الهیات است که می‌توان آن را الهیات ناظر به پدیده سکولار نامید.

معنویت‌گرایی جدید پدیده‌ای جهانی است که ریشه در تحولات دینی،‌ سیاسی و فرهنگی جهان دارد. محققان در بررسی دلایل ظهور چنین پدیده‌ای، به عواملی چون پیشرفت تکنولوژی ارتباطات، مدرنیته، چالش‌های فکری و اعتقادی مقابل ادیان نهادینه و مطالبات جمعی در قالب دفاع از آزادی عقیده و دین اشاره دارند. اما این نوع تحلیل‌ها در سطح کلان و بدون توجه به خود کنشگر یا با کم‌توجهی به او انجام شده است. این مقاله در سطح خرد به یک بُعد از ابعاد گرایش به جنبش نوپدید دینیِ (New Religious Movement) اکنکار (Eckankar) در تهران محدود است که در آن نویسندگان می‌کوشند با تکیه بر نظریه «محرومیت» (Deprivation Theory) و نزدیک‌شدن به ذهنیت کنشگر، درکی جدیدتر از چرایی گرایش به این جنبش را حاصل کند. داده‌ها با دو روش بررسی منابع موجود و مصاحبه عمیق با گروندگان به اکنکار نشان می‌دهند گروندگان در یک یا چند حیطه از زندگی فردی و اجتماعی خود، خلأ و محرومیتی را احساس کرده‌‌اند؛ از این‌رو به اکنکار پیوسته‌اند که آن را نوعی جبران‌کننده در برابر احساس محرومیت یافته‌اند.