جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متکلمان ماتریدیه و سلفیه در تبیین گزاره‌های کلامی مبانی خاصی دارند که آشنایی با آن در بررسی و روشن‌سازی آموزه‌های اعتقادی دو مکتب امری لازم به شمار می‌آید. در این جستار، تلاش کرده‌ایم با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی، اندیشه‌های متکلمان ماتریدیه و سلفیه را با استفاده از منابع دسته اول آنان واکاوی کنیم. براساس نتایج پژوهش حاضر، ماتریدیان در تبیین و نظام‌مندسازی مباحث کلامی از مبانی عقلی و نقل معتبر استفاده می‌کنند و عقل را به درک حسن و قبح ذاتی افعال مستقل می‌دانند. آنان در بحث نبوت و حسن عدالت و قبح ستم به استقلال ادراکات عقلی تأکید ورزیده و تبیین گزاره‌های کلامی را مبتنی بر حسن و قبح عقلی دانسته‌اند. از دیگر مبانی کلامی ماتریدیان، تأویل و تفویض در بحث صفات الهی است. آنان اخبار آحاد را در مباحث کلامی حجت نمی‌دانند و معتقد به وجود مجاز در متون دینی‌اند. رویکرد سلفیان در باب حسن و قبح عقلی یکسان نیست و البانی آن را شرعی دانسته؛ اما ابن‌تیمیه معتقد به حسن و قبح عقلی شده و بااین‌حال دیدگاه ماتریدیان را که آن را ذاتی اشیا و اشاعره که آن را شرعی تلقی کرده‌اند، نفی می‌کند و نظریه‌اش را برتر از اندیشۀ آنان می‌داند. وی درک حسن و قبح افعال را گاه با عقل و در مواردی با شرع و گاه نیز از هر دو دانسته است. از دیگر مبانی اعتقادی سلفیان حجیت فهم سلف، احادیث آحاد و نفی تأویل و انکار مجاز در متون دینی است. آنان تأویل را حقیقت شیء خارجی معنا می‌کنند و تقسیم الفاظ به حقیقت و مجاز را بدعت در دین می‌دانند که پس از قرون فاضله، متکلمان پدید آورده‌اند.

گفتمان وهابیت در طول حیات 250سالۀ خود، فرازونشیب‌های بسیاری داشته است؛ اما آنچه بسیار مشهود است، دگردیسی و تحول وهابیت در حوزۀ مسائل سیاسی ـ مذهبی است. این جریان مدعی سلفیگری در ابتدای شکل‌گیری، رویکردی خشن به مذهب داشت؛ به این صورت که گفتمان وهابیت، هم در حوزۀ مسائل اجتماعی و هم در سیاست، برگرفته از افکار محمدبن‌عبدالوهاب بود. درواقع محمدبن‌سعود، مجری احکام و فتاوی محمدبن‌عبدالوهاب بود. به‌تدریج این روند تغییر پیدا کرد و اکنون اگرچه پیوند آل‌شیخ و آل‌سعود وجود دارد، کیفیت تفاهم این دو، با گذشته تفاوت بسیاری پیدا کرده است. در عصر حاضر، این آل‌شیخ است که متأثر از آل‌سعود است. این دگردیسی باعث شده است که رویکرد وهابیت در حوزۀ مسائل اجتماعی و سیاسی تفاوت محسوسی داشته باشد. این پژوهش با بررسی این تفاوت‌ها به وضعیت وهابیت در حال حاضر پرداخته است.

ابن­تیمیه تأویل مصطلح را بدعت و تأویل صفات خبری را تحریف اسماء و صفات الهی می­داند. اولین دلیل او، سیره سلف در پذیرفتن صفات خبری به­معنای ظاهری آن و پرهیز و منع از تأویل است؛ در حالی­که برخی از سلف، صفات خبری را تأویل کرده­اند. وی دلیل دوم را ناتمام بودن دلایل متکلمین در زمینه تأویل دانسته است. متکلمین دلایل نقلی را ظنی و حکم عقل را قطعی می­دانند؛ اما ابن­تیمیه ظنی بودن دلیل لفظی در برابر دلیل عقلی را نمی­پذیرد؛ از نظر او، دلایل یا قطعی و یا ظنی هستند و در صورت قطعی بودن، با هم تعارض نخواهند داشت و اگر یکی ظنی باشد و دیگری قطعی، دلیل قطعی مقدم و اگر هر دو ظنی باشند، با توجه به مرجحات عمل می­شود؛ در حالی­که نزاعی در تقدم قطعی بر ظنی نیست؛ بلکه نزاع، قطعی دانستن دلیل عقلی است که ابن­تیمیه به­خاطر حجت ندانستن برهان­های عقلی، دلیل عقلی را قطعی نمی­داند و به عقل اجازه قضاوت درباره نصوص صفات خبری را نمی­دهد.

در این مقاله نظر شیعه پیرامون سنت و بدعت مورد بررسی قرار خواهد گرفت. طبق بررسی های صورت گرفته، سنت در لغت به­معناى شیوه و روش است و در اصطلاح، اطلاقات مختلفی دارد. یکی از اطلاقات سنت در مقابل بدعت است که مراد از سنت در این مقاله همین معنی است. بدعت به­معنی «ادخال ما لیس من الدین فی الدین» و امری مذموم است. بزرگان شیعه برای شناخت بدعت از غیر بدعت، چهار رکن را معرفی کرده­اند که عبارت­اند از: تصرف در دین به زیادت یا نقیصه، عدم وجود اصل در دین، قصد، اشاعه و دعوت؛ از نظر شیعه، بدعت اقسام گوناگونی ندارد؛ بلکه شیعیان با استناد به احادیثی مانند «کل بدعه ضلاله»، بدعت را فقط یک قسم و حرام می­دانند؛ البته این نکته منافاتی با جواز تقسیم بدعت لغوی (ایجاد هر چیزی که نبوده) به احکام خمسه یا دیگر تقسیمات ندارد.

یکی از راه‌های مهم برای مقابله با جریان‌های افراطی و تکفیری تقویت جایگاه عقل‌گرایی در مقابل نص‎گرایی افراطی است. مشکل اصلی جریان‌های خشونت‌طلب در برداشت ظاهری آنان از متون و عدم توجه به شرایط صدور و سیاق تاریخیِ متون دینی است. آنان هرگونه تأویل و توجه به زمینه‌های تاریخی صدور متن را نادیده می‌گیرند. یکی از چهره‌های مهم جریان نوسلفی (دکتر یوسف قرضاوی)، درصدد توجه به نقش عقل و توجه به آن در استنباط احکام است. از نظر وی، عقل نقش مهمی در استنباط احکام دارد. وی معتقد است که باید از هرگونه افراط و تفریط در توجه به نقش عقل در استنباط احکام جلوگیری شود و جانب اعتدال رعایت گردد. وی مکتب خود را "وسطیه" می­خواند و خواهان توجه به مقاصد و اهداف شارع در کنار نصوص دینی برای استنباط احکام است. در این مقاله با روش تحلیلی - توصیفی به بررسی نظریه یوسف قرضاوی در مورد مقاصدالشریعه پرداخته خواهد شد و نظریه وسطیه (اعتدال در عقل‌گرایی) وی تبیین خواهد شد و نکاتی در نقد آن بیان خواهد گردید؛ به­نظر می­رسد دیدگاه دکتر یوسف قرضاوی در مورد نقش مقاصدالشریعه در استنباط احکام شرعی، گامی هرچند کوچک در راستای خردورزی دینی و پرهیز از افراط­گرایی باشد.

حیات برزخی مورد تأیید همۀ مذاهب اسلامی، سلفیه و وهابیت است و کسی در وجود آن شک ندارد؛ اما تفاوت اندیشۀ سلفیه و وهابیت با دیگر مذاهب اسلامی، در کیفیت و چگونگی حیات پیامبرˆ در قبر است. قرائت وهابیت و سلفیه از وضعیت پیامبرˆ در قبر، با قرائت اهل‌سنت متفاوت است. ازآنجا‌که کیفیت حیات پیامبرˆ از نظر اهل‌سنت، سلفیه و وهابیت خوب تبیین نشده است، بر آن شدیم در این نوشتار به بررسی کیفیت حیات پیامبرˆ در قبر بپردازیم. طی تحقیقاتی، این نتیجه به دست می‌آید که بیشتر سلفیه و وهابیت منکر حیات جسمانی پیامبرˆ در قبرند و قائل‌اند به اینکه روح پیامبر- ارتباطی به این بدن ندارد. گرچه گاهی همچون زمان جواب دادن به سلام متصل به این بدن می‌شود، برخی از آنها همچون ابن‌تیمیه و ابن‌قیم اعتقاد دارند روح پیامبر- گرچه در اعلی علیین است، اشراف بر قبر دارد؛ چنان‌که خورشید بر زمین اشراف دارد و پیامبرˆ صدای زائرانش را می‌شنود. درمقابل، علمای اهل‌سنت معتقدند که پیامبر- با همین جسم دنیوی در قبر زنده است؛ ولی نیاز به خوردن و آشامیدن ندارد. برخی علمای اهل‌سنت همچون سخاوی در این مسئله ادعای اجماع، و حتی برخی همچون سیوطی ادعای تواتر روایات حیات جسمانی پیامبر- کرده‌اند. علمای اهل‌سنت ادله‌ای برای حیات جسمانی پیامبر- در قبر می‌آورند. در این میان، شوکانی موافق علمای اهل‌سنت است و برخلاف سلفیه و وهابیت معتقد به حیات جسمانی پیامبرˆ در قبر است.