جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جبر و اختیار از مسایل مورد گفت وگوی علم و الهیات است. در الهیات، درباره جبر و اختیار، دو دیدگاه جبر انگاری، و اختیار انگاری مطرح شده است، و از سوی دیگر، در فیزیک کلاسیک، اصل موجبیت یا جبر علی و معلولی به رسمیت شناخته شده، اما در فیزیک کوانتوم، این اصل در خصوص پدیده‎های اتمی، مورد تردید یا انکار واقع شده، و اصل عدم قطعیت یا عدم تعین، جایگزین آن شده و تفسیرهای مختلفی از آن ارائه شده است. کسانی، اصل موجبیت در فیزیک کلاسیک را پشتوانه علمی نظریه جبر در الهیات، و کسانی دیگر، اصل عدم قطعیت در فیزیک کوانتوم را پشتوانه علمی نظریه اختیار در الهیات، انگاشته‏اند. این دو انگاره با انتفاد گروهی دیگر از متألهان و دانشمندان روبرو گردیده است. دیدگاه‏های مزبور، در نوشتار پیش‏رو، تبیین وتحلیل شده است.

نظریۀ امر بین الامرین رهنمونی است که معصوم% در مخالفت با جبر و تفویض ارائه نموده و متکلمان و فلاسفۀ شیعه در تبیین آن تقریرهای مختلفی ارائه داده­اند. از جملۀ آنها تقریری است که حکیم قاضی سعید قمی ارائه کرده است. وی در صدد است تا به این سؤال پاسخ دهد که در فعل آدمی رابطۀ فاعلیت الهی و انتساب فعل به انسان چیست و چگونه می­توان بین این دو نوع فاعلیت یا انتساب جمع نمود. قاصی سعید در تقریر خود هر گونه انتساب افعال انسان به خداوند را چه بی واسطه- چنانچه اشاعره می‎گویند- و چه با واسطه- چنانچه فلاسفه مشاء قائلند- باطل می­داند. هم‎چنین وجوب سابق فعل را باطل دانسته آن را نوعی جبر می­داند. از طرف دیگر فعل انسان را به خودش منتسب می­کند و بیان می­کند که در مقام صدور فعل انسان تنها یک اراده و مشیت وجود دارد، و آن اراده و مشیت انسان است. با این وجود وی مشیت انسان را تجلی مشیت خداوند می­داند و با این دیدگاه انسان را در مشیت و صدور فعل، غیر مستقل می­داند.

ابن تیمیه و وهابیان علم پیامبر اکرم(ص) به منافقان را انکار کرده‎اند. آنان ادعا می‎کنند پیامبر اکرم(ص) منافقان مدینه و اطراف آن را نمی‎شناخت، در حالی که ادعای یاد شده بر خلاف آیات و روایات و شواهد تاریخی فراوانی است که بر علم دقیق و تفصیلی پیامبر اکرم6 نسبت به منافقان دلالت دارد. از آیه 30 سوره شریفه محمد6، آیه 84 سوره شریفه توبه، آیه 88 و 140 سوره شریفه نساء و آیات بسیار دیگر استفاده می‎شود که آن حضرت6 منافقان را کاملا می‎شناخته است. احادیثی که پیرامون بعضی از وقایع تاریخی عصر پیامبر(ص) از آن حضرت(ص) نقل شده است، مانند حدیث در باره فئه باغیه، واقعه عقبه، مسجد ضرار، معیار ایمان و نفاق بودن حب و بغض نسبت به امیر مؤمنان علی(ع) و احادیث دیگر گویای این حقیقت است که نه تنها آن حضرت(ص) بلکه بسیاری از صحابه نیز منافقان را به نام و نشان می‎شناخته‎اند. افزون بر این، آیاتی که بر شهید و شاهد بودن پیامبران و اولیای الهی( به ویژه پیامبر اکرم(ص) بر امت دلالت دارند مستلزم شناخت دقیق آن حضرت(ص) نسبت به اوصاف، افعال و اشخاص منافقان است.

یکی از فضائل منحصر به فرد حضرت علی7، عمل به آیه نجوی است. در این آیه خداوند دستور داد تا مومنین قبل از صحبت خصوصی با پیامبر6صدقه پرداخت کنند. تنها کسی که این کار را انجام داد حضرت علی7بود، و پس از مدتی نیز این حکم نسخ گردید. ابن تیمیه پس از پذیرش این مطلب که آن حضرت تنها صحابی بوده که به این آیه عمل کرده است، می‌کوشد تا آن را به عنوان یک فضیلت انکار کند. لیکن با تعمّق در آیه نجوی، و روایاتی که در شان نزول آن وارد شده، نادرستی برداشت وی مشخص می‌گردد.

برهان صدّیقین، برهان حکمت متعالیه برای اثبات وجود واجب متعال از راه تأمّل در حقیقت وجود است. صدر المتألّهین از این برهان چند تقریر ارایه کرده است، وی در معروف‌ترین بیان خود بر مبنای اصول چهار گانه‎ی: اصالت، بساطت و وحدت تشکیکی وجود و انقسام آن به واجب، یعنی مستقلّ، بی‎نیاز و تامّ و ممکن، یعنی وابسته، فقیر و ناقص برهان را تقریر کرده است. تقریرهای شارحان حکمت متعالیه، با توجّه به مبادی آن‎ها در چهار گروه دسته‎بندی شده است، گروه اول بر مبنای اصالت وجود و انقسام آن به مستقل و رابط، دسته‎ی دوم بر اساس اصالت وجود و اعتبار آن به دو نحو حقیقت وجود و وجود لا بشرط، گروه سوم بر مبنای اصالت وجود، و دسته‎ی چهارم بر اساس اصالت واقعیت شکل گرفته است. از منظر حکمت متعالیه، برتری برهان صدّیقین بر سایر براهین اثبات وجود خدا به جهت امتیازاتی، همچون: عینیت طریق با مقصود، بی‎نیازی از ابطال دور و تسلسل و اثبات ویژگی‎های واجب متعال است. حکمای الهی، برهان صدّیقین را از آیات قران کریم و روایات معصومین( الهام گرفته‎اند.

شیخ طوسی از متکلمان طراز اول شیعه در قرن پنجم است، از آنجا که ایشان در تمام علوم و فنون اسلامی صاحب نظر و صاحب تالیف است، این ویژگی سبب نوعی جامعیت در بحث های کلامیِ ایشان گشته است. استفاده وی از علم منطق، حدیث، تفسیر و علوم قرانی، تاریخ، طبیعیات، و علوم ادبی شاهد بر این امر است. در غالب موارد روش او عقلی و استدلالی، همراه با نظم منطقی مباحث است. از انواع حجت ها مثل قیاس، استقراء و تمثیل، برهان و جدل بهره گرفته، و در مواردی نیز از ادله نقلی مثل آیات قران، روایات و اجماع استفاده می‌کند. وی در تثبیت، ترویج و تکمیل کلام شیعه نقش تعیین کننده ای داشته است.