جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انتشار کتابشناسی های موضوعی از نسخه های خطی، یکی از فعالیت هایی است که که کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشی نجفی (ره) در سالیان اخیر، در کنار انتشار فهارس دستنویسهای خود، شروع به انجام آن کرده است و به دلیل آنکه در این گونه آثار، نسخ خطی با توضیحات بیشتر و دقیقتری گزارش می شوند، به نوعی می توان تکمله ای بر فهارس منتشر شده آن کتابخانه دانست. از جمله این آثار، فهرست آثار دست نویس شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی است که از سوی آن کتابخانه و توسط آقای میر محمود موسوی منتشر شده است. نوشتار حاضر گزارش و مروری بر این کتاب و اهمیت آن است.

المناجات الالهيّات، مناجاتي از اميرالمؤمنين علی (ع) است كه از طريق شيعه و سنّي روايت شده است. اين مناجات در منابع روايى، به شكل‌های گوناگونى نقل شده است. در برخی مصادر، همچون الصحيفه السجاديه، كامل الزيارات، دستور معالم الحكم، اقبال الأعمال، مزار شهيد، مصباح كفعمی، بحار الانوار، الصحيفه العلويه والتحفه المرتضويه و مفاتيح الجنان، قطعه‌ايى از اين حديث شريف آمده و به ساير امامان عليهم السلام نيز نسبت داده شده است. روايتگرِ اين مناجات شريف، سيّد ضياءالدين ابوالرضا فضل الله بن علی حسنى راوندی (د. پس از 572ق) است. اين نسخه نفيس، در حدود اواخر قرن ششم يا اوايل قرن هفتم هجري کتابت گرديده است و روزگاري متعلّق به مرحوم فخرالدين نصيري بوده است، امّا امروزه در موزه متروپليتن در نيويورک قرار دارد. در اين نوشتار، متن اصلي دعا با استفاده از نسخ ديگر تکميل گرديده است اصل نسخه نيز به صورت تصوير برگردان (فاکسيميله) در انجام متن مناجات اميرالمؤمنين عليه السلام، منتشر مي‌گردد.

نسخ خطی در عین آنکه با توجه به قدمت و نفاست آن، باید به بهترین شکل حفاظت و نگهداری شوند می بایست به نحو شایسته در دسترس محققان و پژوهشگران قرار گیرد تا در جنبه های مختلف آن تحقیق و به صورت چاپ منقّح و تصحیح شده در دسترس عموم قرار گیرد. در این صورت است که عملاً محتوای آن میراث ارزشمند تاریخی و علمی توسط نخبگان علمی و دانشمندان به معاصران منتقل می‌شود. اولین و اساسی‌ترین گام در احیای نسخه‌های خطی، معرفی آنها در قالب فهرست‌ها است و بدین لحاظ، فهرستنویسی نسخ خطی اهمیت بسیاری دارد. فهرستنویسی نسخ خطی از طریق کمک به کاربر نهایی و خدمت به نسخ خطی در واقع این منابع کهن و ارزشمند را شناسایی و مورد ارزیابی قرار می‌دهد و از سوی دیگر با ورود به چرخه استفاده توسط طالبان علم به نقش آفرینی در تولید علم می پردازد. هدف نوشتار حاضر، معرفی آثار فارسی منتشر شده در حوزه فهرستنویسی نسخ خطی در قالب کتاب، مقالات، پایان‌نامه، همایش‌ها، نشست‌ها و مصاحبه‌ها می‌باشد.

تذکره‌ی مجمع‌الفضلاء بقایی بخارایی در یک مقدمه، سه فرقه و یک خاتمه بین سال‌های 994 تا1000ق. تألیف شده و مشتمل بر معرفی بیش از 350 تن از شعرای قدیم، میانه و معاصر وی است. این کتاب به ابوالفتح سلطان اسفندیار بن سلطان خسرو بن سلطان یار محمد بن سلطان جانی بیگ که از ملوک شیبانیّه‌ی ماوراءالنهر است ( 906-1007ق.) اهدا شده و تنها دو نسخه از آن تا به حال شناسایی شده که آنچه در دسترس ما در تدوین این مقاله بوده، دستنویسی است که به سفارش مرحوم سعید نفیسی از روی نسخه‌ای به تملک شخصی در کابل کتابت شده و هم اکنون در دانشگاه تهران موجود است. این تذکره از حیث اطلاعات تاریخی و ترجمه‌ی احوال شعرا و نمونه اشعار ایشان، یکی از مهمترین تذکره‌های سده‌ی دهم و یازدهم هجری است و بسیاری از تذکره‌های بعد، از آن متأثر شده‌اند. در این مقاله، ضمن معرفی تذکره، مؤلف، نسخه‌ی‌‌ موجود و تأثیر و تأثّر آن در گستره‌ی‌‌ ادب فارسی با تکیه بر متن‌پژوهی و نسخه‌شناسی مورد بررسی قرار گرفته است.

این نوشتار در صدد تبیین جایگاه وقف در گفتمان فرهنگی پس از تشکیل دولت صفویه می‌باشد. بدین‌منظور ابتدا وضعیت موقوفات قبل از دوره صفویه بررسی می‌شود؛ سپس اهمیت وقف در حکومت صفویه و حکومت‌های پسین، از دو منظر نظارتِ دستگاه حکومتی در نگاهداری و اداره‌ی املاک وقفی و همچنین اهتمام پادشاهان در وقف املاک خود برای برخورداری از پاداش اخروی و تعهد آنان جهت رواج مذهب شیعه بدین طریق، مطالعه می‌گردد. همواره اوضاع فرهنگی اجتماعی جامعه‌ی ایرانی نقش تعیین‌کننده‌ای در نوع موقوفات داشته ‌است. حتی گاهی ناحیه‌ی جغرافیایی سبب نوع خاصی از وقف گردیده؛ وقف قنات‌ها در ناحیه‌ی کویری یزد حاکی از این مطلب است. همچنین اهمیت اقتصادی و اجتماعی موقوفات از جمله موقوفات آستانه مقدسه حضرت معصومه (ع) با استناد به اسناد مربوط به این آستانه نیز بررسی شده است.

اساس آگاهی و اطلاعات کنونی از هنرمندان ایران به واسطه‏ ی آثار ایشان و همچنین کتاب‏های تاریخ و تذکره‏ هاست. در شرح حال و آثار نگارگران به ندرت به توصیف و خیال‏ پردازی سخنوران از ایشان اشاره شده است. کهن‏ ترین کاربرد واژه‏ ی نگارگری در شعر سبک خراسانی دیده شده است. همچنین از اوایل سبک خراسانی و متن‏ هایی چون شاهنامه‏ ی فردوسی (400-370 ق.)، واژه‏ ی مانی به عنوان نماد نگارگری بکار رفته است. در این مقاله به انعکاس نگارگران در تفکر و خیال سخنوران دوره‏ ی صفوی پرداخته شده است. در بخش نخست به بسامد و تکرار نام مانی و بهزاد، در بخش دوم ترکیب‏ های ساخته شده با نام این دو نگارگر در شعر سبک هندی و در بخش سوم نیز اطلاعاتِ هنری که از میان اشعار درباره‏ ی این دو نگارگر استخراج شده و توصیفاتِ سخنوران ارائه و بررسی می‏ گردد. در پایان، علاوه بر مانی و بهزاد به نام‏ نگارگرانی که به ندرت در سبک هندی بکار رفته اند، نیز اشاره شده است. جامعه‏ ی آماری این مقاله، دیوان‏ های حدود بیست سخنور سبکِ هندی از اواخر سده‏ ی 10 تا اواخر سده‏ ی 12 هجری است که برخی همچون بیدل و رایج، هندی بوده و زبان دوم آنها فارسی بوده است.

یکی از وظایف اصلی و خطیر اهل ادب، حفظ و معرفی میراث فرهنگی و ذخایر گرانبهای ادب فارسی است که در قالب نظم و نثر، از گذشتگان زبان و ادب فارسی باقی مانده است. تصحیح، معرفی و در دسترس قرار دادن این آثار از مهمترین وظایف پاسداران علم و ادب ایران زمین است. بسیاری از این آثار گرانبها به همت پیشینیان فاضل و پژوهشگران حوزه‌ی ادبیات تصحیح شده و بعضی دیگر به شکل نسخ خطی و بکر باقی مانده‌اند. از جمله‌ی این آثار باید به دیوان شهیدی قمی (د. 935 یا 936ق)، از برجسته‌ترین شاعران قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری اشاره نمود. شهیدی قمی را باید از پیشتازان مکتب وقوعی برشمرد و احتمالاً نخستین کسی است که تمام غزلیات خود را به بیان واقعیات روابط عاشقانه اختصاص داده است و به همین دلیل شعر او از نوعی تشخص سبکی برخوردار است. از شهیدی قمی 385 غزل به جا مانده است که در همه‌ی آنها ویژگی‌های سبک وقوعی کاملاً آشکار است. در این مقاله به بررسی شیوه‌ی تصحیح، معرفی نسخ خطی، رسم‌الخط و نحوه نگارش نسخ تصحیح شده و ویژگی‌های سبکی این اثر در حوزه‌های زبانی، ادبی و فکری پرداخته شده است تا پیشگامی شهیدی قمی در شعر وقوعی و حتی شعر واسوخت اثبات گردد و اهمیّت و لزوم تصحیح دیوان شهیدی قمی باز نمایانده شود.

نزهة‌العشاق في مکارم‌الاخلاق، تأليف زين‌الدين علي بن محمد بن دُقماق حسيني، از دانشمندان قرن نهم هجري و از مشايخ اجازه ابن مؤذن جزيني و علي بن محمد بياضي (د. 877ق)، عنوان رساله‌اي در علم اخلاق است که در يک مقدّمه، دو مقام و يک خاتمه نگارش و به خواجه نصيرالدين حسين، يکي از ملوک تقديم شده است. در اين اثر نکات اخلاقي با استفاده از آيات و روايات، مورد بررسي قرار گرفته است. مؤلّف در اين اثر، عنايتي ويژه به ادبيات و شعر داشته است. از نزهة‌العشاق در کتابخانه‌هاي ايران چهار نسخه معرفي شده و در تصحيح حاضر از سه نسخه مذکور استفاده شده است.

نهج البلاغه کتابِ سترگ و عظیمِ حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام شامل خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه ایشان است که توسط شریف رضی با بهره گیری از متون و منابع کهن روایی گردآوری شده است. در ادوار گذشته، بسیارند کاتبانی که با عشق و علاقه به حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام اقدام به کتابت نهج البلاغه نموده‌اند؛ از این رو این اثر، نسخ خطی فراوانی دارد. یکی از کاتبانی که این اثر گرانسنگرا کتابت کرده است، احمد سهروردی معروف به مکمل الصناعه است که کتابتِ چهار نسخه از کلام امیر علیه السلام را انجام داده است؛ اما متأسفانه تاکنون تنها یک نسخه از این چهار نسخه شناسایی شده که در سال 728ق کتابت شده است و هم اکنون در گنجینه نسخ خطی کتابخانه مجلس، به شماره 4152 نگهداری می‌شود. نسخه مجلس تنها دو باب خطبه‌ها و نامه‌ها را در بر گرفته و فاقد باب سوم (حکمت‌ها) است. در این مقاله ابتدا نگاهی به زندگی کاتبِ شهیر، احمد سهروردی و بررسی صحیح یا ناصحیح بودن نسبتِ وی در شاگردی یاقوت مستعصمی و سپس به نسخه شناسی دستنویس کتابخانه مجلس شورای اسلامی پرداخته شده است.

نثراللئالی که بنا بر مشهور از فضل بن حسن طبرسی است یکی از شناخته‌شده‌ترین مجموعه کلمات قصار حضرت علی علیه‌السلام و از متونی است که به چندین زبان ترجمه شده است. این مقاله به ترجمه‌ای مهم و کمتر شناخته شده از آن به ترکی جغتائی، موسوم به نظم‌الجواهر اختصاص دارد که توسط امیرعلی شیر نوایی (د. 908ق)، یکی از امیران سلطان حسین بایقرا (حک‍. 873-911ق)، سروده شده است. برای نخستین بار، ضمن معرفی یگانه نسخه‌ی خطی شناخته شده‌ی این اثر در ایران، کتابی که چندی پیش به همین عنوان چاپ شده‌، مورد نقد قرار گرفته است.