جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معراج در دوره‌های متفاوت اسلامی مورد توجة نگارگران بوده است. نگارگر تمایل داشته که عالمِ مثال را تصویرگری کند، برای این منظور تا حد ممکن از عنصر خیال استفاده کرده است. رنگ را می‌توان یکی از عناصر اصلی و کاربردی در این راستا دانست. رنگ مؤثرترین و برجسته‌ترین وجه نگارگری ایرانی است که ویژگی‌های معنایی، دیداری و روانی خاص دارد و نگارگر ایرانی آن را در آثار خود، آگاهانه یا ناخودآگاه با توجه و هدف به‌کار برده است. به‌نظر می‌رسد این نمادگرایی رنگی در نگارگری ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. رنگ‌های متمایز در آثار مختلف، نمادهای متفاوت داشته‌اند و چنین نبود که یک رنگ، نماد یک چیز معین و خاص باشد؛ از همین‌رو، نگارندگان با بررسی، تحلیل و مقایسة میزان استفادة نگارگران از بار معنایی رنگ‌های متفاوت در نگاره‌ها بر آن شدند که رابطة معنادار میان میزان استفاده از رنگ‌ها و محتوای نگاره‌ها را دریابند. نگاره‌های مورد بررسی در این پژوهش؛ نگارة معراج میرحیدر (839-840) مربوط به‌دورة تیموری و مکتب هرات، و نگارة معراج سلطان محمد اثر سلطان محمد (945-949) مربوط به‌دورة صفوی و مکتب تبریز دوم هستند. پژوهش حاضر برای دست‌یابی به‌پاسخ این پرسش است که کاربرد نمادین رنگ‌ها در این دو نگاره دارای چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی بوده است؟ روش به کاررفته در این پژوهش تطبیقی-تاریخی بود. در این راستا، استخراج مؤلفه‌های رنگی از هر دو نگاره در قالب جدول انجام و در ادامه به‌بررسی ویژگی‌های نمادشناسانه رنگ‌های مرحلة پیش در قالب جدول پرداخته شد. سپس داده‌های رنگی به‌دست آمده از نگاره‌ها و نمادشناسی آنها مورد بررسی و تطبیق قرار گرفت.

در موزه‌های هنر اسلامی، گروهی از منسوجاتِ ابریشمیِ کتیبه‌دار دورۀ صفوی یافت می‌شود که به‌طور عموم دربردارندۀ نام امام حسین(ع) هستند. این آثار، تاکنون به‌صورت گروهی بررسی نشده‌اند و باوجود ابعاد بسیار متفاوت و کاربردهای گوناگونی که برای آنها می‌توان تصور کرد، کم‌وبیش، تمام آنها قبرپوش معرفی شده‌اند. در این مقاله، هجده قطعه بررسی می‌شوند که دَه نمونه از آنها تاریخ‌دار هستند و در میان سال‌های 952 تا 1153ق بافته شده‌اند. این پژوهش یا تمرکز بر نمونه‌های سدۀ دوازدهم، در پی پرسش‌هایی مانند شناسایی تغییرات محتوایی کتیبه‌ها در گذر زمان و ارتباط آن با تاریخ دورۀ صفوی، و نیز تعیین کاربرد و محل بافت این آثار است. بررسی‌ها نشان داده که بافت این پارچه‌ها با توسعۀ عزاداری‌های محرم، ساخت حسینیه‌ها و ایجاد موقوفات برای آیین‌های محرم در دوره سلطان حسین (1105-1135ق) مقارن است. تا قبل از حدود سال 1120ق دلالت‌های شیعی در منسوجات، به‌طور معمول در قالب صلوات کبیره و تأکید بر علی(ع) است، اما پس از آن نام حسین(ع) در آنها مرکزیت یافته است. با توجه به اسناد مکتوب، تصاویر نگارگری و نیز محتوای کتیبه‌ها، کاربرد بیشتر آنها عَلم، به‌ویژه عَلم عزا بوده است. بر اساس تحلیل متون کتیبه‌ها، می‌توان گفت که این پارچه‌ها به‌طور عموم از هنرمندان کاشانی است و به‌طبع باید محل بافت بیشتر آنها کاشان باشد.

موقعیت ویژه استان لرستان در غرب ایران و نقش آن در پیوند دادن جنوب ایران به غرب، شمال‌غرب و مرکز ایران در ادوار مختلف، سبب عبور راه‌های ارتباطی مهم و پرترددی از آن شده است. یکی از راه‌هایی که در دوران اسلامی از لرستان عبور می‌کرد، راه ارتباطی شاپورخواست به نهاوند و همدان است. این راه ارتباطی، تاکنون به‌خوبی مورد مطالعه قرار نگرفته است و از مسیرهای عبور آن، شمار و کیفیت آثار و شواهد باستان‌شناسی مسیر آن اطلاعات دقیقی در دست نیست. این کمبود، ضرورت انجام پژوهشی مستقل را به‌منظور شناسایی و معرفی شواهد باستان‌شناسی این مسیر ارتباطی فراهم کرده است. پژوهش حاضر با طرح دو پرسش به بررسی این محور ارتباطی پرداخته است: 1- چه شواهد باستان‌شناسی از راه ارتباطی شاپورخواست به نهاوند در دوران اسلامی باقی مانده است؟ 2- روند تکوین این راه در دوران اسلامی چگونه بوده است و چه جابه‌جایی‌هایی در این دوران در مسیر آن رخ داده است؟ رویکرد پژوهش، تاریخی است و یافته‌ها با استفاده از بازدیدهای میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای به‌دست آمده است. در بررسی مسیر این راه، مجموعه‌ای از آثار معماری شامل قلعه، پل، کاروانسرا، محوطه‌های استقراری و کتیبه‌ شناسایی شد که با توجه به‌الگوی پراکنش این آثار، مسیرهای عبور راه قابل شناسایی است. شواهد نشان داده که این راه از یک الگوی تاریخی پیروی کرده و بر یک مسیر باستانی منطبق است که تغییرات و جابه‌جایی‌های آن در دوران اسلامی جزئی بوده و منازل و ایستگاه‌های آن با کمترین تغییری تا دوران معاصر استفاده می‌شده‌اند.

مقاله حاضر، واژه پر‌کاربرد «هذیان» را در ادبیات مسلمانان ذیل شبکه واژگانی خرافات، که همگی محتوایی تخفیف‌آمیز و نگرشی انتقادی دارند، مطالعه نموده است. شواهد ارائه شده نشانگر آن است که نگرش انتقادی از همان ابتدا در میان برخی متفکران مسلمان وجود داشته و در رفع و طرد باورهای دیگران از این واژه استفاده می‌شده است؛ از این‌رو، متون اولیه صدر اسلام تاکنون براساس رهیافت تاریخ اجتماعی زبان و با تأمل در تحولات تاریخی مورد مداقه قرار گرفته و ذهنیت و باور نویسندگان مسلمان در حوزه‌های متعدد علوم (فِرَق، فلسفه، عرفان و...)، به‌ویژه در تنازعات دینی و درون دینی واکاوی شده است و در نهایت، مطالعات و یافته‌ها نشان داده که هیچ تغیر مفهومی در معنای این واژه در سیر تاریخی خود صورت نپذیرفته است و همان ذهنیت به‌کارگیری اولیه، در حال حاضر نیز در گفتار و نوشتار نویسندگان مسلمان حاکم و پابرجاست.

شماری از مستشرقان در آثار خود، ضمن بررسی تاریخ صدر اسلام این ادعا را طرح کرده‌اند که اسلام دینی آخرت‌گرا و به تأسیس نهادهای دنیوی بی‌اعتنا بوده است. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و اتکای بر شواهد و مستندات گوناگون، تلاش دارد تا مسئله توجه به تأسیس نهادهای دنیوی را در صدر اسلام بررسی نماید. از این‌رو، برای دستیابی به این هدف، به‌طور ویژه تأسیس نظام آموزشی در صدر اسلام را مطالعه نموده است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که استدلال تاریخی به سود این ادعاست که رسول خدا(ص) در عصر خود، نظامی آموزشی را بنا نهاد. عوامل مختلفی در تأسیس این نظام آموزشی موثر بوده است که مهم‌ترین آن، خصلت اسلام به‌عنوان دینی که پیروان خود را به بهره‌مندی از دنیا بر محور توحید و عبودیت امر کرده است و دیگر اینکه، پیامبر(ص) برای آموزش اسلام به تازه‌ گروندگان، مجاهدت بسیار نمود و به این آموزش جهت بخشید.

جهان اسلام، پس از حملات ویرانگر مغول‌ها و تشکیل حکومت ایلخانان ایران (اواسط سدة هفتم تا اواسط سدة هشتم) با شرایط تازه و متفاوتی رو‌به‌رو شد تا آنجا که گسترش علوم مختلف نیز تحت تأثیر این شرایط قرار گرفت. در چنین اوضاعی، محمدبن زکریای قزوینی، با تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد و نیز عجایب‌البلدان، نخستین گام را در مسیر تألیف آثار جغرافیایی برداشت. از این‌رو، پژوهش حاضر کوشیده است تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد که آیا قزوینی در تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد، بر نگرش و شیوۀ پیشینیان اتّکا کرد یا طرحی نو درانداخت و از چه منظری به دانش جغرافیا می‌نگریست و آن را مشتمل بر چه عناصری می‌دانست؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که قزوینی ازلحاظ اشتمال، هم به جهان اسلام و هم به بیرون از آن توجه داشته و از آن روی که در نوشتن مطالب به‌گونه‌ای متأثر از نظام اقیلم یونانی بوده، به مکتب عراقی گرایشِ بسیار داشته است. همچنین او کوشید میان جغرافیا و تاریخ توازنی هم به‌وجود آورد؛ از همین‌روست که بعد از جغرافیای طبیعی، بیشترین توجه‌اش به جغرافیای انسانی و اقتصادی بوده است. چنین رویکردی از عنوان کتاب او هم پیداست که «بلاد» و «عباد» را در آن جای داده است. همچنین نگاه ویژه نویسنده به عجایب‌نگاری و تراجم احوال بزرگان، نشان‌دهنده گرایش او به تاریخ‌نگاری و داستان‌پردازی بوده است.

از نظر تاریخی، گرایش غالب به یکی از مذاهب فقهی در بخش‌های خاصی از سرزمین‌های اسلامی، همواره موضوعی در خور توجه و به مطالعه نیازمند است. اندکی پس از استقرار حکومت امویان در اندلس، مذهب مالکی، مذهب رسمی مسلمانان این سرزمین و جایگزین مذهب اوزاعی شد. این در حالی است که مذهب غالب در شرق جهان اسلام، مذهب حنفی و خاستگاه فقه مالکی نیز مدینه بود. این پژوهش درصدد است، زمینه‌ها و دلایل گرایش حکومت و مردم اندلس به مذهب مالکی و عوامل پایداری فقه مالکی را در دورۀ حکومت امویان اندلس با روش تحلیلی و با استناد به منابع تاریخی واکاوی کند. یافته‌های پژوهش نشان داد، رحله‌های فقیهان اندلس به کانون‌های مذهب مالکی، در گروش مردم اندلس به مذهب مالکی نقش مهمی ایفا کرده و پشتیبانی حکومت اندلس از مذهب مالکی به نهادینه‌شدن آن نیز سرعت بخشیده است. همچنین، بساطت فکری بیشتر مسلمانان اندلس، با نگرش و آموزه‌های مذهب مالکی سازگاری بیشتری داشت؛ ازاین‌رو در زمینه‌سازی حاکمیت مذهب مالکی مؤثر بود.

مذهب شافعی یکی از چهار مذهب اهل‌سنت است که در ایران رشد کرد و ایرانیان، بسیاری از مبانی علمی آن را تدوین کردند. ایرانیان در ابتدا برای کسب حدیث به نزد شافعی رفتند و از آن طریق با فقه شافعی آشنا شدند. برخی از خراسانیان، به نزد شاگردان شافعی رفتند و این مذهب را به ایران آوردند. این پژوهش، با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و با روش توصیفی‌ - تحلیلی و با هدف بررسی تاریخی حضور این مذهب در ایران، به این نتیجه دست یافته است که اولین حضور شافعیان در ایران از نیمه قرن سوم قمری در شهرهای مرو و اسفراین بوده و بعد از آن در نیشابور رواج یافته و در نیمه قرن چهارم قمری به دینور و کردستان رسیده است. ورود این مذهب به‌دنبال حرکتی علمی بود که پس از تشکیل سلسله‌های طاهریان و سامانیان شکل گرفت.

در میان رسایل پرشمار فارسی علم حساب، چندین اثر به نصیرالدین طوسی (597-672ق) منسوب شده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با گردآوری، تحقیق و تتبع در دست‌نویس‌های مذکور، درستی یا نادرستی انتساب‌ها را تا حد امکان بررسی کند. فهرست‌نوسان، اثری با عنوان جامع الحساب بالتخت والتراب را برگردان فارسی رسالۀ مشهور طوسی در حساب هندی، جوامع الحساب بالتخت والتراب، می‌دانند که علی‌رغم شباهت‌های میان‌متنی بسیار زیاد، ترجمۀ جوامع الحساب نیست و به‌سبب ردپای فارسی کهن در آن پیش از جوامع الحساب پدید آمده است. همچنین اثری فارسی در جبر و مقابله با نام گزیده به‌کتابت علاءالدولۀ یزدی در 1057ق را بنا بر دیباچۀ آن، ترجمۀ الجبر و المقابلة طوسی می‌پندارند؛ اما این رساله در اصل، فصل سوم از اثری مفصل‌تر در حساب با عنوان ختم به ضِعف تألیف و تحریر ابوالقاسم جرجانی در950ق است. اثر دیگر موسوم به رسالۀ ضرب و قسمت با اینکه در اکثر فهارس ناشناس مانده و بعضاً ترجمۀ جوامع الحساب انگاشته شده، بخشی از رسالۀ طوسی در حساب هوایی با نام جامع الحساب است.