جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بازتاب اخبار ازدواج حضرت خدیجه(س) و پیامبر(ص) در منابع تاریخی به‌شیوه‌های متفاوت و به‌گونه‌ای ناهمگون مطرح شده است. تنوع محتوایی و مضمونی روایت‌ها به‌صورت اسطوره‌سازی، داستان‌پردازی و برجسته‌سازی برخی گزاره‌های این واقعه در ذیل گزارش‌های تاریخی مرتبط با موضوع آشکار است و می‌تواند بر نوع نگاه مخاطب به این واقعه و دور کردن آن از واقعیت اثرگذار باشد. با توجه به اهمیت شناخت بهتر محتوای این گزارش‌ها، پژوهش پیش‌رو با استفاده از روش نظریه بنیاد (زمینه‌ای) به‌سنجش گزارش‌های تاریخ طبری مرتبط با این بحث پرداخته است. طبری (م 310 ه.ق) از این‌رو مبنای پژوهش حاضر قرار گرفته که هم با ثبت روایت‌های گوناگون از جامعیت بیشتری نسبت به دیگر منابع تاریخی برخوردار و هم محل رجوع اهل فن و عامه مردم است. کاربست این روش در پژوهش موجود از طریق شناسایی مفاهیم، مقوله‌ها و روابط معنایی آنها به‌یافتن معیار غالب در متن گزارش‌های طبری از ازدواج حضرت خدیجه و پیامبر(ص) پرداخته است و ویژگی‌های خُلقی و شخصیتی خدیجه(س) و پیامبر(ص) را به‌عنوان مقوله اصلی در امر ازدواج آنان پیش‌بینی می‌کند.

شهر بوشهر در دوره قاجار به یکی از مراکز تجاری و سیاسی تأثیرگذار تبدیل شد. در همین راستا ساختمان‌های زیادی در این شهر احداث شدند. برخی از این بناها در دوره‌های بعدی به دلیل تغییر رویکرد سیاسی- اجتماعی و توسعه شهری تخریب شدند. اثری از بسیاری از این بناها از جمله ارگ حکومتی قاجار بوشهر و ساختمان دولت چهاربرج باقی نمانده است. هدف این پژوهش مستندسازی بخش‌هایی از میراث فرهنگی ملموس است. همچنین تغییر منظر شهری بخش‌های قاجاری بوشهر را که به مرور زمان کاملاً ویران شده‌اند، نشان می‌دهد. ساختمان دولتی بوشهر که یکی از شناخته شده ترین بناهای قاجاریه بوشهر است، به طور کامل تخریب شده است. این مقاله برای اولین بار با بهره‌گیری از اسناد توصیفی و تصویری، به مستندسازی ساختمان‌های حکومتی قاجار بوشهر و تغییرات منظر شهری آنها می‌پردازد. پردازش تصاویر قدیمی و بررسی میدانی به ما کمک کرد تا تغییرات منظر شهری را مستند و مدل کنیم. مقایسه این اسناد، بخش هایی از ارگ و تغییرات منظر شهری را در طول زمان نشان داد.

«علم ‌الفرائض»، اصطلاحی فقهی است که به کیفیت محاسبه و تقسیم ارث می‌پردازد. نیاز عامه مردم به این علم از یک سو و وجود احادیثی ظاهراً دالّ بر ترغیب مردم به فراگیری آن از سوی دیگر، سبب شد تا در تک‌نگاری‌ها و کتاب‌های جامع فقهی، این علم مورد بررسی قرار گیرد. بخش زیادی از این علم، شامل احکام شرعی است که مشخص می‌کند ترکۀ متوفّی با چه نسبتی و به چه کسانی می‌رسد، اما برای اجرای این ضوابط شرعی، ناگزیر به دانستن مقداری علم حساب موسوم به «حساب الفرائض» است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، به چیستی علمِ ‌فرائض و جایگاه آن در علوم دوره اسلامی پرداخته است. با بررسی دانشنامه‌های دورۀ اسلامی مشخص شده است که برخی از دانشمندان، فرائض را شاخه‌ای از فقه و برخی دیگر آن را شاخه‌ای از علم حساب و برخی دیگر آن را بینابین در هر دو علم و گاهی هم علمی کاملا مستقل دانسته‌اند.

موسیقی یکی از هنرهای ارزشمند دوره سلجوقی است که در جامعه آن عصر، به‌ویژه در میان طبقات بالای اجتماع، جایگاهی والا داشته است. برخلاف دیگر هنرها، اطلاعات زیادی از موسیقی این دوره وجود ندارد، اما بر اساس هنر سفالگری و متون ادبی می‌توان گفت که موسیقی در حیات اجتماعی دوره سلجوقی نقش مؤثری داشته و در موقعیت‌های گوناگون همچون رزم و بزم، مراسم آیینی و جشن‌ها، عنصری کلیدی به‌شمار می‌آمده است. پژوهش حاضر کوشیده است با استناد به آثار سفالگری و دیوان هشت تن از شاعران عصر سلجوقی، کارکردهای اجتماعی موسیقی این دوره را تحلیل و تبیین نماید. هدف این پژوهش، شناخت موسیقی دورۀ سلجوقی بر اساس آثار سفالی و اشعار این دوره است که به روش تاریخی – تحلیلی سامان یافته است. یافته‌های پژوهش نشان داده که میان نقوش سفالینه‌های سلجوقی و اشعار شاعران این دوره همبستگی وجود داشته است.

پژوهش حاضر برآن است، کتابچه‌های جمع و خرج همدان و قراگوزلو را در سال‌های 1304 و 1306 ق، بازخوانی و تحلیل نماید و به این پرسش پاسخ ‌دهد که کتابچه‌های مالیاتی همدان و قراگوزلو مشتمل بر چه عواید، هزینه و اطلاعات اقتصادی است و چه کمکی به فهم تاریخ دیوانی و اقتصادی منطقه می‌کند؟ داده‌های اصلی پژوهش از کتابچه‌های دخل و خرج مالیاتی همدان استخراج و از منابع دست اول تاریخی، اسناد و تحقیقات جدید برای توضیح اصطلاحات دیوانی و سیاقی استفاده شده‌ است. نتایج پژوهش نشان داد، مالیات بر زمین‌های کشاورزی مهم‌ترین منبع مالیاتی همدان در عصر قاجار بود. در این راستا، بیشترین مخارج مالیاتی همدان به سران ایل قراگوزلو متشکل از عالی‌شأن، سران نظام و نیز هزینه نگهداری افواج، سواران و مستحفظان راه‌ها اختصاص یافته بود. بعد از مخارج قشون، مصارف دیوانی، حقوق و مزایای حاکم و متولیان، و عوایدی کدخدایان قرار داشت. میزان اندکی از درآمدهای ایالتی به‌مصرف محلی، توسعه کشاورزی و هزینه‌های عمرانی می‌رسید.

در میان نسخه‌های برجای مانده از رسائل موسیقی، هویت مؤلف، تاریخ و محل تألیف برخی از آنها به درستی مشخص نیست. تألیف بیشتر این رسائل به دورۀ صفوی (۹۰۵- ۱۱۴۸ ق) منسوب است و از نظر صورت و محتوا نیز مشخصات خاصی دارند. یکی از این رسائل، که در منابع گوناگون به دورۀ صفوی منسوب شده، رساله‌ای است بدون عنوان از مؤلفی گمنام که پنج نسخه از آن در دست است. وجود شواهدی در این رساله انتساب آن را به دورۀ صفوی، مشکوک و حتی نادرست جلوه می‌دهد. از این‌رو در این مقاله برای شناخت و تبیین ساختار این رسالۀ گمنام در مرحلۀ اول، نسخه‌های موجود مقایسه و تفاوت آن‌ها ذکر شده است. در مرحلۀ بعد، الگوهای ساختاری، اصطلاحات و نظام مدال، متریک و ریتمیک آن را بررسی کرده‌ایم و مقایسه آن با سایر رسائل دارای هویت و تحلیل تطبیقی مکاتب علم موسیقی، با روش‌های توصیفی، تحلیلی و تطبیقی مشخص ‌شد که این رساله شاید در دوره‌ای تقریباً نزدیک به صفی‌الدین ارموی (م ۶۹۳ ق) نوشته شده باشد.

میرعماد حسنی­سیفی­­قزوینی و علی­رضا عباسی از خوشنویسان مطرح دوره صفوی بوده‌اند. میرعماد در ­نستعلیق تبحر داشت و علی‌رضا عباسی در سه قلم نسخ، ثلث و نستعلیق. در پژوهش حاضر به بررسی تفاوت­های­ ترکیب­بندی در قطعات نستعلیق این دو خوشنویس، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و به روش پیمایشی با رویکرد توصیفی- تطبیقی پرداخته شده و هدف اصلی، شناسایی و مقایسه قاعدۀ حسن­وضع، از طریق بررسی قواعد ترکیب و کرسی است. به همین سبب، 10 قطعه از آثار نستعلیق در قالب‌های چلیپا و سطرنویسی، تطبیق داده شده اند. بنابر مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش، میرعماد در مقایسه با علی‌رضا عباسی، به قاعدۀ «حُسن وضع» پای­بندی بیشتری داشته است. وجوه تمایز در تحریر این قطعات، ناشی از اختلافات جزئی‌ در رعایت کرسی­بندی­ها­، نحوۀ اجرای مدّات، حروف و کلمات، زاویۀ نقطه‌گذاری، شیوۀ ترکیب­بندی و پراکندگی مدّات و نیز نحوۀ رقم­زنی دو خوشنویس است.

اقطاع در اشکال مختلف همواره یکی از شیوه‏های مسلط نظام زمین‏داری، به ویژه در سده‏های نخستین و میانۀ تاریخ ایران بوده‏ است. این نوع زمین‏داری در دورۀ غزنویان به سبب اتکا بر نظام غنیمت‏گیری چندان رواج نیافت. بنابر قاعده، آنگاه ‏که دولت توان نداشت تا مواجب سپاهیان را به نقد پرداخت کند، املاک را به شکل اقطاع واگذار می‏کرد، اما سؤال این است که چرا در دورۀ غزنویان متأخر، یعنی از دورۀ سلطان مسعود به‌بعد، به‏رغم دشواری شرایط حکومت در پرداخت مواجب نقدی به سپاهیان، نظام اقطاع رواج نیافت؟ این مقاله با روش توصیف و تحلیل کیفی در پی تبیین نظام اقطاع در دورۀ غزنویان متقدم و پاسخ به پرسش مذکور در دورۀ غزنویان متأخر است. بنابر یافته‏ها، گرچه غزنویان متقدم، نظام اقطاع را تجربه کردند، اما اصلاحات سبکتکین در مناسبات زمین‏داری از تداوم و تثبیت آن جلوگیری کرد، دیگر این‏که سلاطین متأخر غزنوی، با تأمین حقوق سپاهیان از مال رعیت، از واگذاری مالکیت زمین به شکل اقطاع جلوگیری کردند.

سنتهای پزشکی ایران و هند در قرون متمادی با یکدیگر در تعامل بوده و بر غنای هم افزوده‌اند. سنت پزشکی هندی متاثر از آیورودا است که قرنها تنها ابزار پزشکی آن دیار بوده و بعدها در تعامل با سایر سنن پزشکی چون ‌آیین ‌بودا، ‌دائو، ‌تبتی‌ها و طب ایرانی و اسلامی تاثیرات متقابل داشته است. در قرن دهم ق با مهاجرت پزشکان ایرانی به هند و رواج و رونق زبان فارسی و تالیف آثار پزشکی در آنجا، تاثیر سنت پزشکی هندی بر اطبا و در آثار پزشکی فارسی بیشتر آشکار شد. استفاده از داروها و شیوه‌های درمان هندی در آثار تالیف شده در آن دوران، مانند موسیقی و سحر و جادو و معرفی داروهای هندی از نشانه‌های این مدعاست. دو کتاب خلاصة التجارب بهاء الدوله رازی و علاجات داراشکوهی نورالدین شیرازی مهم ترین نمونه هایی است که در آنها بارها به سنت پزشکی هندی اشاره شده است.

پیدایش جنبش­های سلفی در دهه­های اخیر پرسش­هایی در حوزه­های سیاسی، اجتماعی و فکری برانگیخته است. ایدئولوژی مطرح شده از سوی رهبران این گروه‌ها، مبتنی بر بازگشت به اسلام راستین، موجب پرسش و جست‌وجو در باب نسبت میان اندیشۀ این گروه­ها با دین اسلام و کتاب و سنت پیامبر اکرم(ص) گردیده است. در این مقاله، عقاید این گروه­ها ریشه یابی و تبارشناسی خواهد شد و تا حدی به زمینه­های بروز این اندیشه­ها نیز می‌پردازیم. گرچه ریشه‌های سلفی‌گری را به دوران صدر اسلام باز می­گردانند، در مجموع این طرز فکر و عمل، زیر سایۀ اندیشه­های ابن­تیمیه قرار دارد. این مقاله، به روش توصیفی و تحلیلی تنظیم و در آن تنها به نمونه­هایی از جریانهای سلفی در سالیان متأخر اشاره شده است. از میان اندیشه­های مؤثر در شکل‌گیری سلفی‌گری، تنها به بررسی آراء مودودی و سیدقطب به اختصار پرداخته‌ایم.