جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الگوهای جدید زندگی از یکسو و نیروهای مداخله‌گر مانند سیاست‌های داخلی و خارجی، تحولات اقتصادی،‌ تحولات ایدئولوژیک از سوی دیگر، بر ساختار و نقش فضاهای جمعی در طول تاریخ، تأثیر داشته است. روند شکل‌گیری و تکامل فضاهای جمعی را می‌توان اغلب، تابع الگویی تدریجی و حاصل پیشرفت‌های فرهنگ شهرنشینی دانست. چنین به نظر می‌رسد که در تاریخ شهرنشینی ایران تا دوران صفویه، این فضاها در دو مقطع، به نوعی، دچار دگردیسی و تغییرات آشکار شدند. پژوهش حاضر تحقیقی تاریخی است و در آن به توصیف و تحلیل منابع مکتوب پرداخته خواهد شد و می‌کوشیم تا این تحولات اساسی را در کمّیت و کیفیت فضاهای جمعی در قرون اولیۀ پس از اسلام و عصر صفوی معرفی کنیم. به نظر می‌رسد که می‌توان این استحالۀ فضایی و کارکردی در فضاهای جمعیِ شهری در این دو دوره را حاصل دگردیسی در فضای ایدئولوژیک در قرون اولیۀ پس از اسلام و فضای سیاسیِ ایران در عصر صفوی دانست.

هدف پژوهش حاضر، نگاهی آسیب‌شناختی به تراجم‌نویسی اسلامی؛ با تمرکز بر بررسی موردی دو انگاری یک شخصیت است. دو انگاری یک شخصیت، یکی از آسیب‌های نوشته‌های رجالی و تراجم‌نگاری‌ها به‌شمار می‌آید که احتمالاً با نگرشی سهل‌انگارانه در برخی از نوشته‌های تراجم‌نویسان گنجانده شده است. در این میان آخوند ملا ابوطالب سلطان آبادی، یکی از چهره دینی عصر، از کسانی است که در کتاب «طبقات اعلام الشیعه» و «اعیان الشیعه» در زمره دو انگاری قرار گرفته است. تراجم نویسانی چون شیخ آقا بزرگ تهرانی و علامه محسن امین، شرح زندگی او را در تراجم خود آورده‌اند. ازاین‌روی، سوال اصلی پژوهش این است که آیا آقا بزرگ تهرانی و علامه محسن امین در بررسی و تدوین شرح حال آخوند ملا ابوطالب سلطان آبادی با دوانگاری شخصیت روبه‌رو شده‌اند؟ نتایج بررسی‌های انتقادی نشان داد که علامه محسن امین و آقا بزرگ تهرانی با اثرپذیری برخی از اطلاعات پیشینی و قراین غیر منطبق، در ذکر تحولات زندگی آخوند ملا ابو طالب سلطان آبادی گرفتار دو انگاری شده و شرح احوال دو نفر را ذکر کرده‌اند، در حالی‌که در عینیت تاریخی یک شخصیت واقعی با چنین مشخصاتی وجود دارد.

در پژوهش پیش‌رو، سیاستهای عثمانیان برای ابقای سلطۀ خویش بر شوف و علل و پیامدهای آن بررسی می‌شود. شوف در شرق دریای مدیترانه، از دیرباز موقعیت راهبردیِ ممتازی داشت و از این‌رو، عثمانی‌ها خاندانهایی مُطاع را بر شوف می‌گماشتند و در صورت مشاهدۀ هرگونه نافرمانی، به حذف و حمایت از رقبای آنان روی می‌آوردند؛ انتصاب خاندان دروزیِ مَعنی از شاخۀ قیسی و حذف آنان با جایگزینی دروزیانِ معنیِ یمنی و سپس حذف همۀ دروزیان از قدرت و حمایت از مارونیان و نیز تقسیم جبل لبنان به دو بخش شمالی و جنوبی سیاستهای تفرقه‌افکنانه‌ای بود که سلطة عثمانی‌ها را بر شوف تثبیت نکرد و جنگ داخلی میان دروزیان و نیز با مارونیان را در پی آورد و کار شوف در 1287ق/1870م به اشغال نظامی فرانسه انجامید.

سرتاسر دوره اسلامی، ناحیه طبرستان یا مازندران، واقع در شمال ایران، به­سبب بهره‌مندی از مزیت­های اقلیمی و طبیعی منحصر به­فرد، از جمله برخورداری­اش از خاک حاصلخیز، وجود جنگل­های انبوه و نیز مجاورتش با دریا، زمینه مستعدی برای کشاورزی و تولید محصولات زمینی و درختی و نیز مشاغلی چون ماهی­گیری داشته‌ است. در این مقاله، نویسندگان کوشیده­اند با استناد به منابع کهن و توصیف و تحلیل آنها به بررسی وضع اقتصاد طبرستان در قرون نخستین اسلامی بپردازند. پرسش‌های اصلی این پژوهش اینهاست: چگونه مزیت­های مورد اشاره تأثیراتی برحوزه اقتصاد طبرستان داشته­اند؟ و هم آن مزیت­ها موجب پدید آمدن چه پیشه­ها و صنایعی شده‌اند؟ نتیجه پژوهش، آن­گونه­که در این مقاله بازتاب پیدا کرده، این است که به‌خوبی می‌دانیم در سرتاسر دورۀ مذکور، صنایعی چون فرش­بافی، گلیم­بافی، حصیربافی، انواع منسوجات و تولیدات چوبی در طبرستان رونق داشته­است. به‌علاوه، پیشه­ها و مشاغل زیادی در پیوند با محصولات کشاورزی و مواد کانی و جانوران هوازی و دریازی رایج بوده­­ است.

مذاکرۀ سیاسی، ابزاری کارآمد از طریق گفت و گو برای حل مسالمت‌آمیز اختلافات است و نقشی اساسی در دستیابی به اهداف، مصالح و منافع حکومت‌ها یا دو جریان متخاصم دارد. با این وجود، اختلاف‌نظرهایی در خصوص مذاکره و حدود آن به دلیل تفاوت برداشت‌های جریان‌های فکری سیاسی از متون و منابع دینی از جمله سیرۀ پیامبر(ص) وجود داشته است. یکی از مهم ترین نمونه ها در سیرۀ پیامبر اکرم (ص)، مذاکراتی است که به صلح حدیبیه انجامید. در این پژوهش با توجه به منابع معتبر تاریخی و روایی در‌ ارتباط با سیرۀ پیامبر(ص) و از طریق روش تحلیل محتوا، مهم‌ترین اصول ایشان در مذاکرات، به صورت دستورالعمل‌های سه‌گانۀ پنداری، رفتاری و گفتاری بررسی می شود و در ادامه، مهم‌ترین اهداف این مذاکرات در قالب: تأمین منافع طرفین با جلوگیری از منازعه، فراهم آوردن زمینه برای تحقق آرمان‌های الهی و به رسمیت شناخته ‌شدن حکومت اسلامی، شناسایی و تبیین شده است.

با آغاز فتوحات اعراب در منطقۀ عراق و شامات، زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان ساکن در این سرزمین­ها، واکنش­های متفاوتی نشان دادند.­ در این پژوهش وضعیت جامعۀ یهودیان و مواضع ایشان در موقعیت حملۀ اعراب بررسی شود. براساس یافته­های این پژوهش که مبتنی بر رویکرد توصیفی تحلیلی است، یهودیان در زمان فتوحات مسلمانان در مناطق مختلف با توجه به شرایط و موقعیت مکانی، میزان جمعیت مدافع در برابر اعراب و استحکاماتی که در آن­ سکونت داشته­اند، واکنش­های مختلفی نشان داده اند، از جمله جنگ، مقاومت در مقابل محاصرۀ طولانی مدت، صلح و همکاری با اعراب. یهودیان در جامعۀ مسلمانان از نظر موقعیت اجتماعی، کمابیش وضعیت مشابهی همچون مسیحیان داشتند و با پرداخت جزیه به دولت اسلامی به حیات اجتماعی خود ادامه می‌دادند.

هویت نویسندگان رسائل اخوان الصفا تاکنوندر پردۀ ابهام مانده و میان محققان، بحث و گمان‌هایی در باب انتساب آنان به فرق و مذاهب، به ویژه اسماعیلیه جریان داشته است. از دیرباز اسماعیلیه بر این باور بوده‌اند که رسائل نوشتۀ یکی از پیشوایان این گروه به نام احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعیل است. همچنین در دوران معاصر، برخی خاورشناسان و نیز محققان اسماعیلی مذهب، اخوان و رسائل را به اسماعیلیه منسوب کرده‌اند. در این مقاله، با شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، ضمن معرفی اجمالی رسائل، نخست به دعوی اسماعیلیه و آن دسته از خاورشناسانی که رسائل را به اسماعیلیه نسبت داده‌اند اشاره می‌کنیم؛ آنگاه به دیدگاه دسته‌ای دیگر ازخاورشناسان و پژوهشگران می‌پردازیم که اخوان الصفا را در شمار اسماعیلیه نمی‌دانند. قراین درون متنی رسائل واستناد به اشعار عربی و فارسی و مطالب دیگر، این دعوی را که رسائل نوشتۀ احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعیل است، با تردید جدی مواجه می‌کند. همچنین، آراء اخوان در تساهل و تسامح نسبت به ادیان و مذاهب و مکاتب فکری، با شیوۀ فرقۀ اسماعیلیه مغایرت داشت. افزون بر شواهد تاریخی مانند گزارش‌های ابوحیان توحیدی، سجستانی، ابن ندیم، قفطی، این نکته سخت قابل توجه است که نویسندگان اسماعیلی مذهب به مدت دو قرن اخوان‌الصفا را نادیده گرفتند. دیگر ادله نیز حاکی است که قول انتساب مؤلفان رسائل به اسماعیلیه از قوت لازم وکافی برخوردار نیست.

از متون جغرافیای انسانی اطلاعات و آگاهی‌های ارزشمندی در زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی به دست می‌آید. در این متون، جغرافی نگاران مسلمان به وصف اوضاع اجتماعی، خُلق و خو، آداب و رسوم، اوضاع دینی و سیاسی اقوام و ساکنان مناطق گوناگون جهان اسلام پرداخته‌اند. وصف اصطخری و مقدسی دو جغرافی نگار برجسته ایرانی و عرب قرن چهارم، علاوه بر بیان امور واقع جغرافیایی ـ تاریخی، تحت تأثیر گرایشهای قومی، دینی و سیاسی آنان نیز قرار داشته است. در این مقاله، به روش توصیفی ـ تحلیلی نمونه‌هایی از انعکاس گرایشهای مذکور در آثار دو دانشمند جغرافی نگار بررسی خواهد شد. نتیجه نشان می‌دهد که در بهره‌گیری از متون جغرافیایی و نیز تاریخی، همواره باید جانب احتیاط را نگاه داشت و ارزیابی، تهذیب و نقد محتویات در استناد به آنها می‌باید در نظر گرفته شود.

یوحنا ابن فِنکی یکی از روحانیان کلیسای نسطوری در قرن هفتم میلادی بود. او خود شاهد سقوط ساسانیان، حمله اعراب به بیزانس و ساسانیان، تعامل مسیحیان با اعراب، شیوع طاعون و قحطی مشهور اواخر سدۀ هفتم میلادی سوریه بود. او اعتقاد داشت از طرفی خدا اعراب را فرستاد تا از ساسانیان انتقام بگیرد زیرا از آنها بدی زیادی به مسیحیان رسیده بود. از طرف دیگر از همان ابتدا در میان مسلمانان دو دستگی ایجاد کرد(اشاره به جنگ امویان و خاندان پیامبر) تا مسیحیان را عزت بخشد. آثار مکتوب مختلفی به او منسوب شده اند. کتاب تاریخ عالم، تنها کتاب کامل ابن فِنکی است که به دست ما رسیده است. این کتاب به زبان سریانی نوشته شده و دارای پانزده فصل است که با خلقت انسان شروع و با فتح جهان توسط اعراب به اتمام می رسد. کتاب تاریخ عالم یکی از آثار با ارزش سده ابتدایی گسترش اسلام است که توسط فردی غیرمسلمان و با شیوه نگارش غیراسلامی نوشته شده است.

کتاب های مشتمل بر موضوعات مربوط به انساب و رجال را می‌توان از جمله منابع مهم در پژوهش‌های تاریخی به معنای عام و تاریخ فرق اسلامی در معنای خاص به شمار آورد. «الأنساب» سمعانی (د.562 ق) در شمار مهم‌ترین آثار در این زمینه است. در این مقاله کوشیده‌ایم گزارش‌های سمعانی را درباره شیعیان با توجه به اوضاع و احوال پریشان سیاسی زمانه او و برخوردهای فرقه‌ای در این دوران، بررسی و تحلیل کنیم. با وجود سیاست ضد شیعی سلجوقیان (حک: 429-590 ق)، سده 6 ق در واقع دوران گسترش آموزه‌های شیعه بود. گزارش‌های سمعانی درباب عقاید فرق به ویژه غالیان را می‌توان نشانه‌ای از نگرانی عمومی اهل‌تسنن درباره نفوذ این عقاید در دستگاه حکومتی و عامه مردم تلقی کرد. وی از میان فرق گوناگون و پر شمار شیعه، بیشتر به امامیه و زیدیه توجه کرده‌است. با آنکه سمعانی با شماری از شیعیان ارتباط مستقیم داشت، آنچه از شخصیت‌ها و عقاید شیعیان به دست می‌دهد، متأثر از دیدگاه‌های پیشینی[1] است که در تصویرسازی کلی از تشیع در سده 6 ق و حتی سده‌های بعد، نقشی بسزا داشته است.