جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی روابط بینامتنی یکی از تأثیرگذارترین و کاربردی­ترین مقوله­های نقد ادبی به حساب می­آید. از میان نظریه­پردازان بینامتنیت، ژرار ژنت و نظریه­ی او بیش از سایرین مورد توجّه قرار گرفته است. بینامتنیت ژنت یکـی از اقسـام نظریه­ی ترامتنیت اوست. از نظر ژنت در صورت وجود عناصر مشترک میان دو متن، رابطه­ی هم­حضوری میان آن­ها برقرار می­شود. پس از ظهور اسلام، قرآن به عنوان یک زیرمتن از نظرگاه­های مختلف زیبایی­شناسی صوری و معنایی، مرجع و منبع بسیاری از شاعران بوده است. یکی از این شاعران فیض کاشانی عالم بزرگ شیعی در قرن یازدهم است. اصلی­ترین زیرمتن­ تشکیل­دهند­ه­ی اندیشه­ی او در غزلیاتش قرآن کریم است. بی­تردید در شرح و تفسیر صوری و معنایی غزلیات فیض بررسی روابط بینامتنی قرآن و شعر او موجب شناخت بهتری از شعر او می­شود. این پژوهش به شیوه­ی توصیفی-تحلیلی و بر اساس روش کتابخانه­ای انجام گرفته است. هدف این جستار، بررسی مناسبات بینامتنی قرآن و غزلیات فیض کاشانی است. برای این منظور از میان نظریه­های مختلف بینامتنیت با انتخاب روش خاص بینامتنیت ژرار ژنت به بررسی بینامتنیت قرآنی غزلیات فیض پرداخته می­شود. برآیند این پژوهش نشان می­دهد که فیض به عنوان یک عالِم و مفسّر قرآنی از میان روابط سه­گانه­ی بینامتنی ژنت(صریح،غیرصریح و ضمنی) در سرتاسر اشعارش به وفور و با تشخّص­بخشی و خلق مضامین شعری متفاوت به شیوه­های صریح(به­خصوص در حوزه­ی واژگان)و ضمنی(به­ویژه در حوزه­ی مضامین) از قرآن بهره گرفته است.

تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی نو از نظریۀ تحلیل­گفتمان است که به دو رویکرد اجتماعی و زبانشناختی پرداخته می­شود. در رویکرد اجتماعی به گفتمان، بافت موقعیّتی و در رویکرد زبانشناختی، بافت متنی تشریح می­شود. نظریۀ تحلیل­گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، یکی از مشهورترین نظریه­های حوزۀ گفتمان­کاوی به­شمار می­آید که در تلاش است ضمن بیان رابطۀ میان ملاک­های درونی و برونی متن، قدرت مسلّط جامعه­ای را که اثر ادبی در آن شکل گرفته، از طریق سه محور توصیف، تفسیر و تبیین مورد کنکاش قرار دهد. این نوشتار درصدد است به گفتمان­کاوی سورۀ قصص در سطوح سه­گانه بپردازد و به این پرسش­ها پاسخ دهد که: تأثیر فرامتن در سورۀ قصص چگونه رُخ داده است؟ آیا گفتمان رسمیِ حاکم بر سورۀ قصص بر اقشار اجتماعی نمود یافته است؟ نتایج فرامتن و گفتمانِ رسمی در این سوره کدام است؟ روش پژوهش با استفاده از ابزار کتابخانه­ای و به­صورت توصیفی- تحلیلی و براساس الگوی تحلیل گفتمان فرکلاف است. نتایج نشان می­دهد که در سطح توصیف، با کنکاش ساختار متنی همچون واژگان و جملات، ایدئولوژی تبیین شده است. در سطح تفسیر، غلبۀ گفتمان الهی است که دربرابر گفتمان­های استکباری به­وضوح دیده می­شود. در سطح تبیین، تأثیرگذاری فرامتن و گفتمان رسمی بر جامعه، شخصیّت­ها و آیندۀ آنان، نمود می­یابد.

موسیقی درونی که یکی از شاخه‌های سبک شناسی آوایی و از شاخصه‌های نوین متون ادبی است، در پی پیوند و اتصال میان شکل و محتوای کلام پدید آمده و احساس شعفی خاص در نهاد انسان ایجاد می‌کند. یکی از وجوه این شاخصه ادبی، لحن و آهنگ کلام است که از جلوه­های متعددِ موسیقی کلام به شمار آمده و شامل کیفیت تلفظ و خصوصیت گفتاری است که گوینده با بهره‌گیری از آن، در انتقال پیام و تأثیرگذاری بر مخاطب بهره می‌جوید. در این میان، قرآن، با بهره‌گیری کامل از زبان موسیقی و شاخصه مذکور آن، تأثیر معنا بر مخاطب را دو چندان نموده است؛ به گونه‌ای که در آیاتی که بیانگر عذاب است، لحن و آهنگ کلام سریع و کوبنده و در آیات بیانگر رحمت و مغفرت و نعمت الهی، لحن آن نرم و آرام­بخش است. از دیگر سو، نظر به قرابت موضوعی سوری که دارای حروف مقطعه مشابه هستند، موسیقی درونی، خاصه لحن و آهنگ کلام در این سور، با روش تحلیلی- توصیفی مورد مداقه و کاوش قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که آهنگ و لحن کلام در سور هفتگانه حوامیم که در ترتیب نزول قرآن نیز در پی هم نازل شده­اند، تشابهی بسیار نزدیک به هم داشته، از تناسب و هماهنگی بی­نظیری برخوردار است، به گونه­ای که بسامد استفاده از حروف مدّی در هر سوره، تقریباً 72%، حروف مشدّد 31% و حروف لین نیز حدوداً 6% است که تبیین­گر هماهنگی بی­نظیر لفظ و معنای برآمده از واج­ها و واژه­ها در این سور است.

سوره آل­ عمران از سوره مدنی است که غالب محتوای آن در اوامر و نواهی و تبیین برخی از احکام بوده و بخشی از سوره­ نیز به مورد خطاب قرار دادن اهل کتاب و بخش دیگر به پردازش داستان آل­ عمران اختصاص دارد. این سوره نسبت به سوره­ های مکی دارای ویژگی­ های خاصی­ است. پژوهش حاضر با بهره ­گیری از ابزار سبک شناسی و روش ­توصیفی- ­تحلیلی می­ کوشد ویژگی­ های برجسته­ سبک این ­سوره در بُعد علم معانی را مورد مطالعه ­قرار دهد و کارکرد هر یک از لایه ­های سبکی را در تبیین معانی مورد نظر بیان ­کند تا از این زاویه، کارکرد عناصر سبک‌ساز و ویژگی ­های برجسته سبک زبانی- بیانی این ­سوره را به نمایش­ بگذارد. برآیند پژوهش نشان می­ دهد که یکی از مهم ترین ویژگی­ های سبک این سوره، اسلوب «نداء» با ساختارهایی­ چون: «یا أَهْلَ الْکِتاب‏»، «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا»، «ربِّ»، «ربنّا» و «یا مریم» است که در هر یک از این پنج اسلوب ندا به فراخور آیات، معانی قصد شده که با این سبک تناسب دارد. به علاوه دقت در سبک ندای مستقیم و غیر مستقیم و تفاوت هر یک در اظهار معانی از جمله دستاوردها و نوآوری­های این پژوهش است. افزون­ بر این، در این­ سوره در بسیاری از آیات، ترتیب و چیدمان جمله­ ها آهنگین بوده و گونه­ های مختلف تکرار و کارکرد شایسته موسیقی معنوی آن در تبیین معانی آیات شایان توجه است.

انسجام متنی یکی از مهم­ترین موضوعات مطرح ­شده در دستور زبان متن است. این نظریه به بررسی و تحلیل عناصری می­ پردازد که اجزای تشکیل ­دهنده متن را به ­هم مرتبط می­ سازد. برای اینکه یک متن منسجم باشد به سه عامل واژگانی، دستوری و پیوندی نیازمند است. هر یک از این سه عامل خود به چند زیر مجموعه تقسیم می­ شوند و وجود آن­ها در یک متن، باعث انسجام و پیوند اجزای تشکیل ­دهنده آن متن خواهد شد. نگارنده در مقاله پیش­رو بر آن است تا به روش توصیفی - تحلیلی، انسجام واژگانی را در سوره سجده بررسی کند و میزان انسجام و پیوند میان آیات و اجزای آن را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد. نتایج مقاله حاکی از آن است که سوره سجده در حوزه­ ی واژگانی که شامل تکرار و هم­ آیی است، از انسجام بالایی برخوردار است. مهم­ترین عامل این انسجام به تکرار برمی­ گردد که با پراکنده ­شدن در سراسر متن، آیات و اجزای مختلف متن را به­ هم پیونده زده است. در حوزه هم­ آیی نیز عنصر تضاد نقش پررنگی در سوره ایفا کرده است؛ امری که در راستای معنا و مضمون اصلی متن یعنی تقابل میان مؤمنان و کافران به ­کار رفته است.

علوم بلاغت و نحو در ترجمه و تفسیر دقیق قرآن نقش بسزایی دارد؛ هنجارگریزی به­عنوان یکی از یافته­های علم بلاغت از این تأثیر مستثنی نیست؛ از این­رو برای دسترسی به مدلول دقیق آیات، ناگزیر از بررسی اسلوب هنجارگریزی یا إنزیاح هستیم. گریز از اصول زبان هنجار، دارای اهدافی است که مخاطب را برای دست­یابی به مفاهیم و معانی جدید به فکر فرو می­برد؛ خاصه اگر این فرآیند در متن قرآن کریم باشد. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی صورت پذیرفته، عوامل هنجارگریز مفعول­ها در جزءهای اول تا سوم قرآن کریم بر اساس نظریه جان کوهن از دو وجه ساختاری و معنایی مورد تحلیل قرار گرفته­است. هنجارگریزی معنایی شامل صنایع بیانی یعنی استعاره، مجاز، کنایه و تشبیه است و هنجارگریزی ساختاری در تقدیم، تأخیر، حذف، التفات و اطناب صورت می­گیرد. نتایج برآمده از پژوهش نشان می­دهد که هنجارگریز بودن کلمات و جملات دارای اعراب منصوب، به چه میزانی در زیبایی لفظی و معنایی سه جزء اول قرآن کریم اثرگذار است و از طرفی با بررسی نمونه­هایی از آیات در این اجزاء نشان داده شد که با تمرکز بر روی هنجارگریزی چطور می­توان به مفاهیم جدیدی از معانی مفعول­ها در قرآن کریم دست یافت.

یکی از کاربردهای زبان در جهت تأثیرگذاری بر دیگری استدلال کردن است. استدلال‌ها در جهت اقناع مخاطب به کار می‌روند؛ زیرا سعی دارند مخاطب را قانع کنند که این تفکر درست است و یا به نفع اوست که تابع این نگاه یا اعتقاد باشد.نظریه‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی در استدلال مطرح شده است. الگوی سوم در پژوهش‌های این نظریه که امتداد پژوهش‌های پرلمان در راستای احیای بلاغت ارسطویی است، به بررسی استدلال درون یک گفتمان می‌پردازد.در این رویکرد به بررسی مسأله انواع گفتمان‌ها در رابطه با استدلال پرداخته و روش‌هایی که گفتمان شفاهی و مکتوب از طریق آن سعی در تأثیر گذاری در مخاطب دارد، مورد تدقیق و دسته بندی قرار می‌گیرد.از آنجا که قرآن کریم در بردارندۀ گفتمان هایی با محوریت موضوعاتی همچون: نفی شرک و بت پرستی،دعوت به توحید، دعوت به عدل،نفی فساد بر روی زمین و...است،می توان متن قرآن کریم را گفتمانی استدلالی قلمداد کنیم که در پی اصلاح گری است. از سوی دیگر،متن استدلال محور، ویژگی‌هایی دارد که موجب تمایز آن با سایر متون می‌‌گردد؛ یکی از این ویژگی‌ها وجود دو طرف یا یک طرف منازع در آن است که این ویژگی نیز در قرآن بویژه سورۀ هود که گفت و گوی پیامبران را در خود دارد، قابل مشاهده‌است. بر همین اساس در این جستار برآنیم تا گفتمان‌های موجود در این سوره را طبق الگوی استدلالی «پاتریک شاردو» مورد تحلیل قرار دهیم.

زبان‌شناسی شناختی، رویکردی است که به زبان به‌عنوان وسیله‌ای برای کشف ساختار نظام شناختی انسان می‌نگرد.این رویکرد که در سه دهه اخیر در زبان‌شناسی مورد توجه روزافزون قرار گرفته است، زبان را نمودی از نظام تصویرسازی و تعبیر ذهن می­داند. زبان‌شناسان شناختی عقیده دارند که پدیدۀ تعبیر صحنه پدیده‌ای شناختی است و آنچه در داستان و روایت اتفاق می‌افتد را می‌توان از دیدگاه شناختی به شکلی عمیق‌تر بررسی و تحلیل نمود. در این پژوهش با توجه به دیدگاه‌های زبان‌شناسی شناختی رونالد لنگاکر (1987) در زمینه تعبیر صحنه و ابعاد مختلف آن مانند زاویه دید، شرح صحنه، ضبط صحنه و کانون توجه به تحلیل داستان یوسف پیامبر(ع) در سورۀ یوسف پرداخته می‌شود و سپس مقوله کانون توجه در آیات این سوره مورد بررسی قرار خواهد گرفت. همچنین بسامد هر یک از ابعاد تعبیر در آیات این سوره بررسی می‌شوند. روش پژوهش حاضر توصیفی_تحلیلی بوده و منابع آن مطالعات کتابخآن‌های می‌باشند. در این جستار سورۀ یوسف که مشتمل بر 111 آیه است، به‌عنوان منبع اصلی پژوهش انتخاب و ابعاد تعبیر صحنه در زبان‌شناسی شناختی در سرتاسر داستان مورد بررسی قرار گرفتند. براساس یافته‌های این مطالعه، از میان ابعاد تعبیر صحنه، به ترتیب بُعد زاویۀ دید بیشترین و بُعد شرح صحنه کمترین بسامد را دارا می‌باشند. همچنین بیشترین کانون‌های توجه دراین سوره به ابعاد خواب و رویا و تعبیر آن، پیراهن و مکر و نیرنگ اختصاص یافته است.

نظریه شبکه شعاعی، یکی از نظریه­های مهم در معناشناسی شناختی است. با توجه به این نظریه، نخست معنای «پیش­نمونه» واژگان(صراط، سبیل، طریق)جهت دسیابی به معنای مرکزی آن­ها پرداخته می­شود؛ سپس ارتباط دادن معنای مرکزی آن­ها با توسعه معنایی در شبکه شعاعی صورت می­گیرد. شبکه شعاعی بدان اشاره دارد که هر واژه می­تواند در بافت­های گفتاریِ متفاوت، مفهومی مختلف و مرتبط با معنای مرکزی خود داشته باشد. توسعه معنایی نیز براساس رابطه همنشینی و استعاره مفهومی و طرحواره­های تصویری مورد تحلیل قرار می­گیرد. جُستار حاضر می­کوشد که با رویکردی شناختی و با تکیه بر روش توصیفی ـ تحلیلی به معناشناسی واژگان قرآنی(صراط، سبیل، طریق) با نظریه شبکه شعاعی بپردازد. از این پژوهش با توجه به استعاره مفهومی و طرحواره­های تصویری چنین حاصل می­شود که امور محسوس به عنوان مبدأ برای امور معنوی غیرمحسوس به عنوان مقصد بیان می­شوند؛ به جهت این­که انسان امور معنوی را در قالب محسوسات بهتر درک کرده و به کار می­گیرد. از شبکه شعاعی این کمک حاصل می­شود که خداوند با نظر داشتن شرایط و موقعیت­های گوناگون انسان، پیام متناسب با شناخت و فهم انسان را در کانون توجه قرار می‌دهد.

دستور نقش­گرای هلیدی یکی از نظریات مطرح در زبان­شناسی نقش­گرا است که فراتر از سطح مطالعات نحوی به بافت متن و شکل­گیری زبان متن توجه دارد و دارای سه فرانقش: اندیشگانی، بینافردی و متنی است که اساس زبان­شناسی نقش­گرا را تشکیل می­دهند. فرانقش اندیشگانی که حاصل تجربۀ حاصل از جهان بیرون است، دارای سه مؤلفه: فرایند، شرکت­کنندگان و عناصر پیرامونی است. در این میان عنصر فرایند که در قالب فعل، در جمله نمود پیدا می­کند، دارای نقش کانونی و مرکزی است و به دو دستۀ اصلی و فرعی تقسیم می­شود. پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی و آماری سورۀ مبارکۀ مطفّفین را به منظور دستیابی به لایه‌های نهفتۀ آیات و شناخت عمیق­تر مفاهیم سوره، بر مبنای فرانقش اندیشگانی مورد بررسی قرار داد و به این نتایج دست یافت که فرایند غالب موجود در سورۀ مذکور به دو فرایند مادی (30./.) و رابطه­ای (28./.) اختصاص دارد و این امر با مفاهیم سوره هماهنگ است. هم­چنین این دو فرایند با توجه به ماهیتشان که جنبۀ مادی و توصیف دارند، بهترین ابزار برای تحقق چنین مفاهیمی می­باشند. فرایند رفتاری (17./.) از نظر بسامد در مرتبه بعدی قرار دارد و جهت بازتاب حالات رفتاری مجرمان و مؤمنان استفاده شده است. دو فرایند کلامی (13./.) و ذهنی (11./.) اگر چه دارای بسامد کمتری به نسبت دیگر انواع فرایندها هستند؛ اما نقش برجسته­ای را در راستای تکمیل معانی مدنظر سوره ایفا می­کنند.