جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«مالکیت» رابطه‌ای یک سویه است که میان مالک و مملوک وجود دارد و در آن مملوک همواره قائم به مالک است. گستردگی بحث پیرامون این رابطه سبب شده است که دانشمندان علوم مختلف از دریچه‌های متفاوتی به آن بپردازند. یکی از علومی که می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد، معناشناسی شناختی است که با کمک الگوهای شناختی زبان می‌تواند فرایند فهم این رابطه را تسهیل نماید. به نظر می‌رسد مالکیت در زبان قرآن از الگوی استعاری تبعیت می­کند؛ الگویی که در آن، مفهومی عینی، ویژگی­های خود را بر مفهومی انتزاعی منطبق می‌کند تا درک آن را تسهیل نماید. بدین منظور از چارچوب نظریه استعاره مفهومی برای تحلیل روابط مالکیت در زبان قرآن بهره برده شده است. هدف از به کارگیری استعاره مفهومی، سنجش و ارزیابی کارکردِ استعاری واژگان حوزه مبدأ در مفهوم‌سازی و توصیف حوزه انتراعی مالکیت در قرآن کریم می‌باشد تا از این رهگذر، از یک سو کارکرد شناختی و تبیینی استعاره را در درک رابطه مالکیت نشان دهد و از سوی دیگر فرایند ساخت معانی ثانوی و همچنین اَبعاد این رابطه انتزاعی را در قالب استعاره ترسیم نماید . برای دستیابی به این هدف، تمامی آیه‌ها با کلیدواژه‌های مربوط به مالکیت در واحد واژگانی و دستوری شناسایی، استخراج و در قالب نظریه استعاره مفهومی لیکاف و جانسون و در چارچوب زبان‌شناسی شناختی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و در نهایت با توجه به معانی واژگان و تفاسیر، مفهوم آیات مربوطه، تبیین و تحلیلِ شناختی به دست آمده ارائه گردیده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که استعاره‌ها کارکردی تبیینی دارند، نظامند هستند و بر پایه مجموعه ‌ای از تجربیات بشر شکل گرفته‌اند؛ از جمله می‌توان به روابط تجربی، بنیان‌های فرهنگی اشاره کرد. با کشف لایه‌های معنایی جدید در پرتو استعاره مفهومی می‌توان به فهم دقیق‌تری از حوزه مفهومی مالکیت رسید که دستیابی به آن بدون بهره‌گیری از تحلیل شناختی امکان‌پذیر نیست.

روزبهان بقلی تأویل­ های عرفانی بدیع و کم ­نظیری از آیات قرآن و روایات عرضه کرده­ است. ­از نظر روزبهان شطح نوعی کلام متشابه است که نه تنها در کلام عارفان؛ بلکه در قرآن و حدیث نیز وجود دارد و آیات مرتبط با ذکر صفات و حروف تهجی در قرآن به زبان شطح است. از نظر او شطح صوفیه یکی از جلوه­ های شطح به‌طورکلی است یا دقیقاً جلوه سوم آن پس از قرآن و حدیث؛ یعنی تغییر و تبدیلی که هرامر ربانی یا واقعیت غیبی آنگاه که به بیان بشری بیان می شود پیدا می­­ کند و این بیان بدون­ شک دوپهلو است. این پژوهش بر آن است تا به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و به کمک اسناد کتابخانه­ ای، با مبنا قراردادن «شرح شطحیات» و تفسیر عرفانی «عرایس­البیان فی حقایق القرآن» دو اثر ارزشمند از روزبهان بقلی که هر دو اثر دارای نثری شاعرانه و سرشار از صورخیال هستند، به این پرسش­ ها پاسخ دهد که؛ که از نظر روزبهان کدام آیات قرآن کریم جزء سخنان متشابه و بنابر قول روزبهان شطح­ آمیز هستند؟ و آیه­ هایی که در بافت و زمینه­ای شطح­ آمیز قرار گرفته‌اند کدامند و تأویل آن ها از نظر او چیست؟ براین اساس در پژوهش حاضر، آیاتی که متشابه و متناقض­ نما هستند؛یعنی آیات مرتبط با صفات خبری خداوند و حروف مقطعه و آیاتی که عارفان آن‌ها را در یک بافت شطح‌آمیز قرار داده­ اند، مورد بررسی قرار گرفته است و ضمن تحلیل تأویلات عارفانۀ روزبهان از این آیات، فنون مختلف بینامتنیت که شامل نفی کلی، نفی جزئی و اجترار است، نیز در شطح عارفان بررسی شده­ است.

نقش بی‌بدیل قرآن کریم در زندگی بشر، سبب شده است تا دانش آواشناسی، در راستای کشف لایه‌های به هم پیوستۀ معانی و مضامین نهفته در این کتاب مقدس، به کمک محققان علوم اسلامی بیاید و پژوهش‌های گسترده‌ای در زمینۀ انسجام میان لایه‌های آوایی و معناشناسی آیات قرآن کریم، صورت پذیرد. در پژوهش حاضر، در راستای نیل به هدف مزبور، به واکاوی انسجام آوایی- معنایی در سورۀ لقمان پرداخته شد. روش به‌کار گرفته شده، توصیفی– تحلیلی بوده و از خلال مبانی نظری مطرح و تطبیق آن‌ها بر آیات مبارکه، برخی نتایج حاصل شد: ارتباط بین جنبه‌های صوتی و دلالی آیات سوره کاملا مشهود است و اصوات دقیقا در اقتضای معانی آیات به‌خدمت آمد‌ه‌اند. اصوات مجهور با بسامد 71% و متوسط با بسامد 49% بیش‌ترین سهم را در القای معانی آیات داشته‌اند و بعد از آن‌ها اصوات مهموس با بسامد 29%، شدید 27% و سایشی 24% قرار دارند. دلیل غلبۀ اصوات مجهور و متوسط، ناظر بر معانی و سیاق آیات است؛ زیرا در این سوره دربارۀ موضوعات مهمی چون: عظمت قرآن کریم، خلقت خداوند، رستاخیز عظیم قیامت، توحیدگرایی و ارزش‌های اخلاقی سخن به‌میان آمده است که نیاز به‌کارگیری این اصوات را بیش‌تر توجیه می‌کند و در مقابل آن، در مواضعی که نیاز به برانگیختن احساسات لطیف مخاطب است، از اصوات مهموس و سایشی آرامش‌بخش افزون‌تری استفاده شده است؛ به‌گونه‌ای که تناسب آوایی میان حروف کلمات و معانی آن‌ها کاملا مشهود است و جایگزین کردن آن‌ها با واژگان دیگر، غیرممکن است.

چندمعنایی در نظریه شبکه‌های شعاعی بر پایه مقوله‌بندی پیش‌نمونه‌ بنیاد بررسی می‌شود. به این منظور پس از تعیین معانی متمایز یک واژه، عضو برجستة آن‌ها (سرنمون) شناسایی، و سایر معانی در نموداری شعاعی حول آن نمایش داده می‌شوند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، چگونگی تحلیل چندمعنایی برای مقوله‌های واژگانیِ غیر از حروف اضافه و نیز کاربست قرآنی آن را، با مطالعه یک نمونه بازنمایی می‌کند. به این منظور، معیارهای تعیین سرنمون در این مقوله‌های واژگانی (با عنوان معنای مرجع) معرّفی شده است که شامل پنج معیارِ «نخستین معنای تأییدشده»، «غلبه در شبکة معنایی»، «قابلیّت پیش‌بینی سایر معانی»، «دارا بودن پیشینة شناختی قابل قبول» و «ارتباط با تجربه زیسته انسانی» می‌باشد. در کاربست قرآنی این نظریه، ریشه‌محور بودن ساخت واژگان عربی ایجاب می‌کند به مراحل بررسی، «تعیین واژه سرنمونی ریشه» و لحاظ معیار «کوتاهی و عدم تناظر دقیق وزن و معنا» در شناسایی سرنمون، اضافه شود. با به‌کارگیری این روش در بررسی ریشة ظهر در قرآن، برای آن، واژة سرنمونی «ظَهر» با معنای مرجع «پشت انسان» به‌دست می‌آید؛ که دیگر معانی واژگان این ریشه، مانند بخش ناپیدا، یاری، پشت حیوان، رو بودن، آشکار بودن، بالا رفتن، غلبه و آگاهی به‌صورت مستقیم یا غیر مستقیم از آن گرفته شده است.

یکی از تکنیک‌هایی که در علم زبان‌شناسی مورد توجه قرار گرفته است، تکنیک آشنایی‌زدایی است که در آن گوینده یا نویسنده سعی دارد در اثر خود از زبان معیار عدول کرده که بدین وسیله با واداشتن مخاطب به کنکاش ذهنی، درک هر چه عمیق‌تر مفاهیم را به دنبال دارد به طوری که جنبه‌ی تاثیرگذاری آن بسیار بیشتر از کلام عادی خواهد بود. قرآن کریم به عنوان یک متن فرابشری به بهترین شیوه در جای جای قرآن از این شیوه بهره برده است و از آنجایی‌که بررسی این تکنیک در فهم یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن بسیار مهم می‌نماید لذا پژوهش حاضر بر آن است تا با شیوه‌ی توصیفی و تحلیلی و با استقراء تام داستان حضرت نوح علیه‌السلام در سور قرآنی، آشنایی‌زدایی جایگزینی را با استفاده از دو ابزار تشبیه و کنایه مورد بررسی و مداقه قرار دهد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که این تکنیک به شکل موثری در داستان حضرت نوح به کار رفته است که از جمله دلایل به کارگیری آن شامل، ایجاد مبالغه در معنی و مضمون آیات، عمومیت بخشیدن به دلالت‌های آیات، ایجاد شور و شوق در مخاطب، ایجاد کنکاش ذهنی در وی، وسعت بخشیدن به معنا و مضمون آیات است.

اغلب اندیشمندان غربی قائل بر گسسته بودن محتوای قرآن هستند اما برخی از اندیشمندان این اجماع را نپذیرفته و تلاش نموده تا انسجام ساختاری متن قرآن را اثبات نمایند. مقاله حاضر با درپیش گرفتن روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی رویکرد «جواد انور قریشی»، قرآن پژوه معاصر خواهد پرداخت. وی با تکیه بر نظریه نظم متقارن به تحلیل بلاغی سوره یوسف می پردازد. اندیشه نظم متقارن نشان خواهد داد که متن قرآن منسجم است و هر آیه، در جای درست خود قرار گرفته است. این مقاله، نخست به معرفی مفهوم نظم متقارن پرداخته و پس از آن نظم کامل سوره یوسف را از دیدگاه جواد انور قریشی بیان کرده و به نقد و بررسی آن می‌پردازد. انور قریشی سوره یوسف را به بیست و یک بخش تقسیم می نماید و به صورت معکوس میان بخش‌های سوره ارتباط برقرار کرده و یک مدل کلی و فراگیر را از ارتباط بخش های سوره ارائه می‌کند. وی معتقد است که خواب پادشاه مصر به عنوان یازدهیم بخش، در مرکز ساختار سوره یوسف قرار می گیرد و ده بخش انتهایی سوره یوسف بازظهوری از ده بخش ابتدایی سوره می‌باشد. ازجمله نقدهایی که بر کار وی وارد است؛ می توان به عدم ذکر مبانی تقسیم بندی و پریشانگی در تقسیم بندی آیات اشاره کرد. از نتایج این پژوهش اثبات ساختار منظم سوره یوسف در قالب نظریه «نظم متقارن» می‌باشد.

در طول تاریخ موضوع عدم انسجام سوره‌های قرآن و روساخت بعضا گسستۀ آن، همواره مجالی برای شبهه‌پراکنی فراهم می‌کرده است. سورۀ مدثر از جمله سوره‌هایی است که از نگرگاه ریچارد بل سوره‌ای فاقد انسجام به‌شمار می‌آید. وی تفاوت سبک، طول و عدم ارتباط موضوعی آیۀ31 و نقض اختیار انسان در آیۀ 56 این سوره را شاهد مدعای خود بیان نموده است. براین اساس بازخوانی متنیت و انسجام سورۀ مذکور در راستای دفع ادعای بل امری اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. بدین تصور نوشتار حاضر بر آن است تا در پرتو نظریۀ متنیت، ضمن روش توصیفی-تحلیلی عوامل متن‌بودگی و پیوستگی این سوره را استخراج نماید. تحلیل داده‌ها حاکی از آن است که متن قرآن کریم از ویژگی‌های متعدد و متنوع زبانی و متنی برخوردار است و توالی متنی آن به طول و ریتم و سجع و محل نزول آیات ارتباطی ندارد. همچنین با بررسی امکانات زبانی بینامتنیت، نیت/هدفمندی و انسجام به‌عنوان سه معیار در متن‌بودگی متن، مشخص گردید سورۀ مدثر علی‌رغم ظاهر گسستۀ آن، متنی منسجم و پیوسته است. دو عامل بینامتنیت آیه‌ای در آیۀ 31 این سوره به‌واسطۀ رابطۀ معنایی با واژگان «أصحاب النّار»، «عدّة» و «جنود» و هدفمندی کاربست آیه‌ای بلند و طولانی در میان آیات کوتاه را موجه می‌دانند. همچنان‌که بسامد قابل توجه عوامل انسجام پیوندی(اضافی)، دستوری (ارجاع)، واژگانی(تکرار، تضاد، مراعات نظیر) در این سوره حاکی از پیوستگی و انسجام این سوره و آیات آن دارد.

آیه 23 سوره مبارکه شوری:«ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏ وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ» معروف به آیه مودت، در فراز میانی­اش از مخاطبان درخواست می‌کند که به قربی مودت نمایند:«الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى».‏ در تفسیر این فراز دیدگاه­های مختلفی مطرح شده که رویکرد غالب در اکثر آن‌ها نقلی و برون‌متنی است و کمتر موردی یافت می‌شود که به قرینه­ای درون متنی استناد شده باشد. این موضوع نگارنده را بر آن داشت به ارزیابی قابلیت متن در ارائه چنین قرائنی بپردازد. در راستای بررسی این شاخصه، به‌نظررسید اقدام هنجارگریزانه متکلم در برقراری نسبت بین دو مقوله «مودت» و «قربی» با استفاده از حرف اضافه «فی»، شاید بتواند به‌عنوان قرینه­ای درون‌متنی ایفای نقش نماید؛ این رو نوشتار حاضر با استناد به منابع کتابخانه­ای و با روش توصیفی- تحلیلی با هدف بررسی پیامدهایی که این نسبت‌سازی به‌لحاظ بار معنایی به‌عبارت حمل می­کند سامان یافت. از آن‌جا که برای وقوف به بار معنایی برآمده از این نسبت‌سازی اطلاع از معانی حرف اضافه «فی» لازم می‌نمود، از انگاره شناختی برای این مهم استفاده گردید، الگویی که به‌دلیل روشن‌نمودن مبنای تجربی ساختارهای مفهومی، تبیین گویاتری از معانی آن‌ها ارائه می‌دهد. با مطالعه الگوی شناختی و نحوه کاربست آن در معناشناسی حرف اضافۀ «فی» به‌تدریج این فرضیه در ذهن قوت گرفت که با نظرداشت به قابلیت­های کارکردی که انگاره شناختی درباره معنای حرف اضافه «فی» می‌شناساند، دیدگاه دال بر مودت­ورزی به ائمه، می‌تواند به‌عنوان دیدگاهی با قرینه­پذیری درون‌متنی مطرح گردد؛ از این رو در نوشتار پیشرو درصدد طرح و تقویت این فرضیه هستیم که اگر متکلم درصدد بیان محبت­ورزی به ائمه می‌بود، به­احتمال زیاد در صورت‌بندی مقصود خود، از تعبیری مشابه عبارت همین آیه یعنی «الموده فی القربی» استفاده می‌کرد.

نشانه‌شناسی علمی است که به ‌واکاوی نشانه‌ها‌ی زبانی و رمزگان‌های موجود در متون ادبی می‌پردازد تا با بازشناخت مفاهیم مستتر آن‌ها و کشف لایه‌های پنهانی، به خوانشی جدید در متن برسد. قرآن کریم که مهم‌ترین منبع تعلیم و تربیت اسلامی است، نیازمند استخراج اصول تربیتی بر مبنای مسائل جدید تربیتی است و برای تفسیر تخصصی تربیتی آن باید لایه‌های معنایی نشانه‌های آن مورد مطالعه قرار گیرد. یکی از رویکردهای مهم تربیتی قرآن، ترغیب، تشویق، ترهیب و تهدید برای جلب توجه مخاطبان است. نشانه‌شناسی رمزگان تشویق و تهدید به عنوان پرکاربردترین روش‌های تربیتی در قرآن کریم از اهمیت فراوانی برخورداراست. پژوهش حاضر، با روش توصیفی تحلیلی برمبنای منابع کتابخانه‌ای به‌صورت موردی، به‌بررسی نشانه‌شناسی رمزگان‌های تشویق و تهدید در سورۀ قلم و تبیین رویکرد تربیتی آن پرداخته است. در این سوره، از رمزگان‌های فرهنگی و هرمنوتیک و نمادین برای بیان اسباب نزول و تاب­آوری پیامبر در برابر آزار واذیت مشرکان و تقابل صفات نیک رسول خدا (ص) در برابر صفات رذیله مشرکان، در راستای تربیت دعوت‌گر به‌روش تشویق و برای تنبیه مخالفان از شیوۀ تهدید به‌منظور آرامش قلب پیامبر اکرم(ص) و ثبات قدم وی در مسیر دعوت به دین اسلام استفاده شده است.

نظریه بهینگی یک روی‌کرد محدودیت بنیاد در حوزه زبان شناختی جدید می‌باشد که در سال (1993م) توسط آلن پرینس و پاول إسمولنسکی مطرح شد. براساس این نظریه صورت­های زبانی، ناشی از تعامل میان محدودیت­های متقابل و متضاد می­باشند و محدودیت­ها، معیار تمایز میان برون­دادهای برخاسته از درون­داد اصلی قرار می­گیرند. در این پژوهش با شیوه توصیفی– تحلیلی، انطباق معیارهای نظریه بهینگی در مسائل اسنادی برخی از آیات سوره­های "الفاتحة و البقرة " با محوریت کتاب معانی القرآن فراء مورد تحلیل قرارمی‌گیرد. هدف محوری این پژوهش، انطباق معیار های انگاره بهینگی بر شواهدآیات قرآن کریم می‌باشد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که قرآئت­های قرآنی به‌عنوان متونی مستند و مرجع در سطح إستعمال و أداء لغوی، دارای بهینگی می­باشند؛ ولی در انطباق با معیارهای رایج نحوی، سطح بهینگی متفاوتی دارند. در بررسی شواهد این دو سوره مشخص می‌شود که محدودیت هایِ پایایی مراعات و محدودیتِ نشان‌دارِ تخطی پذیرِ مُهلِک (*!) به‌ندرت اتفاق می افتد و بیش‌ترین نقضِ محدودیت­ها در مجال محدودیت‌هایِ نشان‌دارِ تخطی پذیرِ غیرمُهلک (*) واقع می­شود و برون­دادهای بهینه از منظر فراء، برون­دادهایی می‌باشند که قرآئت مرفوع شاهد آیه را توجیه می‌کنند که این مساله متاثّر از تمایل فراء به اعراب مرفوع و نیز روی‌کرد او به عاملیّت مبتدا در رفع می‌باشد؛ در نتیجه در ترکیب‌های اسنادی، بیش‌تر به تقدیر، حذف وتأویل خبراهتمام دارد. محدودیتِ نشان‌دارِ غیر مُهلِک " الحذف والتقدیر" دارای بیش‌ترین نقض درتحلیل شواهد آیات می­ باشد.