جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از روش­های مؤثر در جلب‌توجه مخاطبان، خطاب قرار دادن مستقیم یا غیرمستقیم آن­ها است که در قرآن کریم نیز از این شگرد برای تأثیر در مخاطب استفاده شده‌است. پژوهش حاضر به بررسی روشی می‌پردازد که قرآن عامه مردم را با واژه‌های «ناس»، «بنی‌آدم» و «انسان» مخاطب قرار می‌دهد و می­کوشد با بهره‌گیری از روش توصیفی–تحلیلی، سازوکار این تخاطب را بر اساس نظریه ارتباطی[1] یاکوبسن[2] مشخص کند. پس از بررسی قرآن، بیست‌و‌یک آیه با خطاب «الناس»، پنج آیه با خطاب «بنی‌آدم» و دو آیه با خطاب «الانسان» یافت شد و تلاش برای دستیابی به پاسخ این پرسش‌ها آغاز شد که: کدام‌یک از عوامل ارتباطی یاکوبسن در این آیات پررنگ‌تر است؟ شیوه بیانی قرآن در انتقال معنی به مخاطبان عام خود چگونه است و این شیوه چه رابطه‌ای با ساختار جملات دارد؟ نتایج نشان می­دهند که در هشتاد‌ودو درصد از این خطاب‌ها، جهت­گیری پیام به‌سوی شنونده است که بیانگر نقش ترغیبی آیات است. برای ندا به مخاطبان عام در هفتاد‌و‎هشت درصد آیات از شیوۀ بیان مستقیم استفاده‌شده است و بسامد شیوۀ بیان مستقیم دوبرابر شیوۀ بیان غیرمستقیم است. در بیان مستقیم بیشتر جمله‌ها با ساختار انشایی بیان می‌شوند و در بیان غیرمستقیم، جملات معمولاً ساختار خبری دارند.

استعاره یکی از عمومی‌ترین و پرکاربردترین فرآیندهای شناختی است که می‌تواند بازنمود ویژگی‌های فرهنگ و ایدئولوژی یک جامعه یا یک مکتب باشد. بر مبنای نظریه "استعاره مفهومی"، در استعاره‌ها و عبارات زبانی‌شان، شناخت و فرهنگ با یکدیگر درمی‌آمیزند و به یک ترکیب مفهومی واحد بدل می‌شوند و آن‌چه را که استعاره مفهومی می‌نامیم به همان اندازه که شناختی است، ماهیت‌های فرهنگی نیز دارد. براین اساس شکل‌گیری استعاره‌های مفهومی قرآن کریم را با فرهنگ عصر نزول مرتبط دانسته و در پژوهش حاضر با روش تحلیلی-تطبیقی، با مقایسه عبارات استعاری در دو بخش اشعار جاهلی و آیات قرآن کریم، تبیین جدیدی از گفتمان ارتباط قرآن و فرهنگ عصر نزول به‌دست آمده است. قرآن کریم جهت ساخت استعاره‌های مفهومی خود از فرهنگ عصر نزول بهره گرفته و با تحول در حوزه‌های مقصد استعاره‌ها، محوریت دنیا و زندگی مربوط به آن را در استعاره‌های اشعار جاهلی به محوریت توحید در عبارات استعاری خود تغییر داده و با ترسیم جهان‌بینی وحی درون استعاره‌ها، فرهنگ نوینی را پایه‌گذاری کرده است. از دیگر نتایج این پژوهش این است که نظریه "متأثر بودن وحی از فرهنگ عصر نزول" را نفی می‌کند.

نشانه‌شناسی لایه‌ای به مثابة دیدگاهی نظری که زمینه‌ساز نوعی نشانه‌شناسی کاربردی است، با تکیه بر مبانی نظری خود همچون بررسی روابط هم‌نشینی، رمزگان­ها و نیز بینامتنی، زمینه را برای تحلیل گستردة متونی چون قرآن که در بستر رابطة تعاملی و چند سویه میان نظام‌های نشانه‌ای و لایه‌های متنی هستند، فراهم می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر علم نشانه­شناسی لایه­ای، به تحلیل رمزگان­های سورة مسد پرداخته تا ضمن مشخص کردن معانی ضمنی آن‌ها، کثرت دلالت لایه‌های معنایی را از روابط هم‌نشینی و بینامتنی با آن‌ها آشکار سازد. رهیافت مقاله چنین بوده که رمزگان­های کنشی، عملکردهای این شخصیت‌ها را که به ذلت و آتش انجامیده است، نشان می­دهند؛ عملکردهایی که به واسطة تنها رمزگان هرمنوتیکی-معمایی سوره که به زن ابولهب اشاره دارد، شکل‌گرفته‌اند. بقیة رمزگان­ها همچون رمزگان­های فرهنگی بر سند تاریخی این مسأله، و رمزگان­های معنا­بنی بر صفت جهنمی و ذلت آن دو و رمزگان نمادین بر نقش و تأثیر متقابل روابط همسری دلالت می‌کنند که با نقش تکمیلی و شفاف ساز خود، بر ترجیح ندادن رابطه بر ضابطه، ناکارآمدی و خسران ابدی مبارزان علیه راه حقیقت و بی‌فایده بودن ثروت و قدرت در مقابل قهر خداوندی تأکید دارند.

تکرارهای آوائی و تشابهات لفظی در قرآن کریم کارکرد­های معنایی دارند؛ چینش و همنشین­سازی واژگان در متن قرآنی به گونه­ای صورت پذیرفته که آن همنشینی، افزون بر آهنگین­کردن کلام، در القاء مفهوم مؤثرتر است و می­توان از آن به عنوان «هماوائی» یا همان «اعجاز النظم الموسیقیّ» یاد کرد؛ کاربست این شیوه از بیان موجب خلق مفهومی تازه می­شود؛ نیز کمک می­کند تا مفاهیم دور از هم- که گاه متّضاد نیز هستند- در کنار یکدیگر قرار گیرند و از رهگذر تناسب صوری و موسیقایی، به نوعی به تناسب، انسجام و اتّحاد معنایی برسند. استفاده از ظرفیت همنشینی و هماوائی در قرآن، این امکان را فراهم نموده تا معنای مورد نظر با قوّت بیشتری به مخاطب القاء گردد و باور­پذیری مفهوم را دو­ چندان نماید. بررسی­ها نشان می­دهد بهره­گیری از این ظرفیت، در جزء سی­ام قرآن کریم نمود بیشتری دارد و از این منظر سزاوار توجّه و پژوهش است. در پرتو اهمیّت مسأله، پژوهش حاضر می­کوشد با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی هماوائی و تأثیر معناییِ آن که از آن به عنوان «اعجاز مجاورت» یاد شده در جزء مورد اشاره بپردازد و نتیجة بحث را فرادید مخاطب قرار دهد. چنین استنباط می­شود که چینش و همنشینی اعجاز­گونه واژگان، موجب برجستگی سخن شده و با به همراه داشتن معنا و مدلولی خاص، به طور ضمنی، نافی ایده ترادف در قرآن گشته است.

در مقاله حاضر آیات مشترک منطق الاسرار و شرح شطحیات روزبهان از منظر بافت و زمینه کاربردشان بررسی شده است. پس از بررسی، دریافته می‌شود که روزبهان از آیات قرآنی برای پرورش مفاهیم و مضمون سازی خود سود برده است. از منظر کاربردشناسی برخی از آیات با بافت و موقعیت عرفانی به کار برده شده است. بخش دیگری از آیات با بافت و زمینه‏ای از شطح و برداشت‌های شطح آمیز همراه شده و از منظر کاربردشناسی، روزبهان با این کار، مضامین ادبی و عرفانی ارزشمندی را پدید آورده است. در بخش دیگر به آیاتی می‌رسیم که زمینه و بافت تلفیقیِ عرفانی- قرآنی دارند. برخی از آیات نیز متناسب با بافت بلاغی اثر خصوصا شرح شطحیات تناسب یافته و سبب تصویر آفرینی‌های جذابی شده است. به لحاظ معناشناسی برخی از آیات، متناسب با بافت قرآنی به کار رفته که کاملا با منظور قرآنی و جایگاه آیه در قرآن مطابقت دارد و در بخش دیگری از معناشناسی آیات، روزبهان متناسب با بافت متنی معانی آیات را گسترش داده است و این امر سبب مضمون سازی و آفرینش­های ادبی جذابی شده است. سوال اصلی پژوهش، این است که روزبهان در منطق الاسرار و شرح شطحیات، آیات قرآن را در چه بافت و زمینه هایی به کار برده است و اینکه آیا به کاربرد آیات در جایگاه قرآنی وفادار بوده یا آیات را از اغراض قرآنی آن خارج کرده است.روش پژوهش، تحلیلی-توصیفی و مبتنی بر داده‌های کتابخانه ایست که با تلفیق و مقایسه همراه شده است.

در سال­های اخیر زبان­شناسی شناختی خاصّه بُعد فرهنگی آن زمینۀ تحقیق و پژوهش در جنبه­های مختلف زبان را فراهم آورده است که از آن میان” استعار­ۀ مفهومی” ابزاری راهگشاست؛ بدین صورت که از میان مفاهیم و ابزارهایی (نظیر "طرح­واره­های شناختی" و "مقوله­های شناختی") که زبان­شناسی شناختی برای تحلیل­های زبانی بدست می­دهد، استعاره­های شناختی ابزاری برای تحلیل هر متن و از آن جمله متون کتاب­های مقدس فراهم می­آورد. چارچوب نظری پژوهش حاضر الگوی زبان­شناسی فرهنگی مورد نظر شریفیان(2017) است که در آن، استعارۀ مفهومی نوعی ابزار تحلیل فرهنگی محسوب می­شود. زبان و روش قرآن کریم عرفی و فرا عرفی است و بدیهی است که دلالت­های قرآن نیز بدین گونه­اند تا با قسم عرفی آن بتوان مفاهیم مورد نظر را برای عموم مخاطبان تبیین نمود. با لحاظ نمودن فرهنگ­سازی استعاره­ها و همچنین استفاده عرب از این بلاغت بیانی، خداوند متعال در قرآن کریم جهت تغییر الگوهای ذهنی و رفتاری انسان­ها، نه تنها این صنعت را تخطئه نکرده، بلکه آن را تأیید نموده است. در این پژوهش یکی از استعاره­های مفهومی قرآن کریم یعنی "دنیا بازار است" مورد بررسی قرار گرفته است. پرسش­های اصلی تحقیق عبارتند از این­که استعارۀ دنیا به مثابه بازار به چه تعداد و به چه هدفی در قرآن کریم به کاربسته شده است و بسامد وقوع و رخداد آن در چه نوع از سوره­هایی بیشتر است و با استفاده از مبانی زبان­شناسی شناختی- فرهنگی چه تبیین­هایی می­توان برای طرح آن در این کتاب ارائه کرد. روش تحقیق هم تحلیل محتوا (به منظور تخمین و سنجش میزان بسامد وقوع این استعاره در متن قرآن کریم) و هم تحلیل کیفی (به منظور ارائۀ تبیین­های فرهنگی- شناختی در دلایل به کارگیری این استعاره در متن قرآن کریم) است. پیکرۀ تحقیق تمام آیات قرآن است. آیات حاوی عناصر واژگانی مربوط به بازار و کسب و کار استخراج شده­اند و بسامد وقوع این استعاره در هریک از این سوره­ها تعیین شده است. نتایج نشان می­دهد که 2/2 درصد آیات قرآن حاوی چنین استعارۀ مفهومی هستند. همچنین یافته­ها نشان می­دهند که تعداد این استعاره­ها در سوره­های مدنی بیشتر از سوره­های مکّی است، چراکه با توجه به نقش و اهمیت بازار و تجارت در زندگی و حیات اعراب در صدر اسلام و نیز به طور کلی با توجه به اهمیت آن در تأمین نیازهای فیزیولوژیک انسان عامل تحولات تاریخی- اجتماعی در یک سرزمین را می­توان به مثابه متغیری مستقل لحاظ کرد.

آشنایی‌زدایی، شیوه‌های بیانی متفاوت از زبان معمول با هدف تشخّص، برجسته‌سازی و زیبایی‌آفرینی در متن ادبی است. از آنجا که قرآن کریم به عنوان معجزة الهی، سرشار از ظرافت‌های ادبی، زبانی و معنایی است، پرداختن به زوایای ظاهر و پنهان آن، همواره یک ضرورت محسوب می‌شود. نوشتار حاضر می‌کوشد تا با بررسی سورة «ق» از منظر آشنایی‌زدایی و برجسته‌سازی، نمونه‌هایی از هنجارگریزی و قاعده‌افزایی در این سوره را به شیوة توصیفی-تحلیلی ارائه دهد و از این طریق، ضمن آن که بخشی از زیبایی‌ها و اعجاز ادبی قرآن کریم را به تصویر می‌کشد، تأثیر شگرف چنین نگرشی در کلام وحی را در نزدیک شدن به معنای مقصود و کسب التذاذ بیشتر از هم‌نشینی با این آیات نورانی بیان کند. حاصل پژوهش، بیانگر آن است که بهره‌گیری از تکنیک‌های قاعده‌کاهی، نظیر حذف، تقدیم و تأخیر، التفات، استعاره، کنایه و ... در این سوره در راستای آشنایی‌زدایی و برجسته‌سازی مضامین سوره برای تأثیرگذاری بیشتر و عمیق‌تر بر مخاطبین بوده است. به کارگیری اصول قاعده‌افزایی نیز با تکرار و توازن در سه سطح آوایی، واژگانی و نحوی آیات با فضای کلّی سوره، اعم از هشدار و تهدید منکران معاد و اثبات مسألۀ حشر و رد استبعاد آن از سوی معاندان، متناسب و هم‌سو است.

سوره‌ی مبارکه‌ی مائده از سوره‌های مدنی است که محتوای آن غالباً در تشریح و تبیین احکام اسلامی است. بنابراین بدیهی است که نسبت به سایر سوره‌ها به ­خصوص، سوره‌های مکی، دارای ویژگی‌های خاصی باشد. پژوهش حاضر با بهره ­گیری از ابزار سبک‌شناسی و روش توصیفی تحلیلی می­ کوشد ویژگی­های برجسته‌ی سبک این سوره را مورد مطالعه قرارد دهد و کارکرد هر یک از لایه­های سبکی را در تبیین معنای مورد نظر تبیین نماید تا از این رهگذر کارکرد عناصر سبک­ساز و ویژگی‌های برجسته‌ی سبک زبانی- بیانی این سوره را نشان دهد. برآیند پژوهش نشان می­دهد که یکی از مهم­ترین ویژگی‌های سبک این سوره خطاب قرار دادن مؤمنان با «نداء» به واسطه‌ی عبارت «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» است که در این سوره از بسامد بالایی برخوردار است و این امر بیان­گر رحمت الهی و تکریم مؤمنان است. سبک چینش جملات در این سوره، با مفاد سوره و محتوای تشریعی با جملات کوتاه و طلبی آن همسویی و تناسب دارد. افزون بر این در بسیاری از آیات ترتیب جملات آهنگین بوده و وفور جملات فعلیه باعث پویایی و حیات سبک این سوره شده است. از دیگر ویژگی‌های سبکی این سوره گونه­ های مختلف تکرار و کارکرد شایسته­ ی موسیقی معنوی آن در تبیین معانی آیات است.

سبک‌شناسی جایگاه مهمّی در کشف ویژگی‌های زبانی آثار ادبی دارد. قرآن به عنوان معجزه جاویدان پیامبر (ص) که کتابی همه‌جانبه است، آکنده از جنبه‌های زبانی و سبک‌شناختی می‌باشد. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی به بررسی زبانی سوره محمد(ص) در چهار سطح آوایی، صرفی، نحوی، واژگانی، و نیز کشف زوایای ادبی آن پرداخته است. مهم‌ترین یافته جستار حاضر این است که بین مضمون آیات سوره محمد(ص)با آواهای به کار رفته در واژگان آن انسجام وجود دارد. آنجا که روی سخن با کفّار و جهاد با آنان است، لحن کوبنده‌ غالب است و این امر در نوع آواها و صفات آن‌ها قابل رصد می‌باشد. اما جایی که خداوند با مؤمنان سخن می‌گوید، زبان نرم و ملایمی به کار رفته است. مختوم شدن غالب فواصل به حرف «میم» در این سوره یکی از ویژگی‌های سبکی است است که نقش مهمّی در استمرار ضرباهنگ سوره ایفا نموده‌ است. همچنین وجود مقطع بلند باز در 86 درصد از فاصله‌های آیات نیز دیگر ویژگی سبکی سوره است که تلفظ آن نسبت به مقطع‌های دیگر از طول زمانی بیشتری برخوردار است، و این مسأله به خلق ضرباهنگی که دایر بر شدّت، حدّت، خشونت، تشویق به جهاد، و تصویر جنگ مؤمنان و کفّار است، کمک نموده است. این انسجام حتّی در سطوح نحوی و واژگانی نیز تجلّی یافته، و به خاطر همسویی با سیاق کلّی سوره و تأثیرگذاری واژگان، برخی ساخت‌های نحوی از استعمال رایج خارج شده، و لهجه‌ی خاصی غالب گشته است که این مقوله در فعل «عسیتم» نمود یافته است.

در سورة الرحمن، دو آیة «فِیهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ»(الرحمن/56) و «فِیهِنَّ خَیْرَاتٌ حِسَانٌ»(الرحمن/70) نسبت به سیاق پیشین خود، دچار تغییر ناگهانی در ضمیر، از مثنی به جمع شده که چرایی این دگرگونی ضمیر، مفسران را دچار چالش ساخته و پاسخ‌های گوناگون و ناسازگاری به این مسئله داده شده است. این پژوهش پس از ارزیابی دیدگاه‎های مفسران و بررسی کاستی‌ها و سستی‌های ادبی نظرهای ایشان، در پی پاسخ بدین پرسش چالشی می‌رود که انگیزة این هنجارگریزی متن چیست و پیوستگی این بخش متن با واژه‌های پیش از آن، با درنگ در گفتمان قرآنی چگونه قابل تبیین است؟ این جستار با بازکاوی دو آرایه بدیعی استخدام با «ضمیر» و تجرید با حرف «فی»، و یافتن نمونه‎های نغز و برجسته از این دو آرایه در قرآن، در پاسخی تازه نشان می‌دهد هم‌جواری و درهم‌تنیدگی این دو آرایة معنوی، افزون بر زیبا‌سازی متن، آن را چندمعنا ساخته و انسجامی لایه‌ای به آن بخشیده است.