جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني اثر محمود بن عبدالله آلوسى به زبان عربى است. روح المعانى گسترده‌ترين و جامع‌ترين تفسير در نوع خود، ميان اهل سنت مى‌باشد. جامع آراء گذشتگان از روايت و درايت بوده، اقوال آنان را با كمال امانت و عنايت، بيان داشته است. كتاب خلاصه‌اى از تفاسير پيش از خود محسوب مى‌گردد، تفاسيرى همچون تفسير ابن‌عطيه، ابوحيان، كشاف، ابوالسعود، بيضاوى، فخر رازى و ديگران. آلوسى ضمن نقل نظرات متفاوت مفسرين برخى از آنها را به نقادى پرداخته است. بيش از همه از تفسير فخر رازى بهره برده و احيانا بخش‌هايى از منقولات رازى به‌ويژه مسائل فقهى آن را نقد كرده است. اين تفسير، تفسيرى است عقلى و اجتهادى كه روش بلاغى، بيانى و ادبى را پيش مى‌گيرد. آلوسى در تفسيرش دربارۀ مسائل اصول و فروع، نسبت به مذهب سلف تعصّب ورزيده و آشكارا آن را بيان مى‌دارد، به همين علت در بسيارى از موارد، ادب نويسندگى را رعايت ننموده است، به معتزله و شيعه بسيار مى‌تازد از جمله ذيل آيۀ 15 سورۀ بقره ج1 ص148 كه به زمخشرى مى‌تازد. وى شيوۀ بدبينى به شيعه و تهمت‌هاى نارواى سلف خويش را دنبال كرده، در هر مناسبت، تهمتهايى بيان نموده كه در كلام گذشتگان نبوده است. مانند، سورۀ ساختگى «الولاية» كه نويسندۀ زردشتى «دبستان المذاهب» بى جهت آن را به شيعه نسبت داده و در هيچ‌يك از منابع شيعه يافت نشده است، آلوسى با كمال جسارت آن را به «ابن شهر آشوب» نسبت مى‌دهد و مى‌گويد: «آن را در كتاب «مثالب» آورده است» (ج 1 ص 23 فائده ششم از مقدمه). با بررسى دو نسخه خطى از كتاب «مثالب» در كتابخانه‌هاى هند اثرى از آن يافت نشد، بلكه در بخشى از كتاب، مسألۀ تحريف با انكار شديد، مطرح شده بود. وى مسائل فقهى نيز به طور گسترده بيان مى‌كند و آراى فقها و مناقشات و مجادلات آنان را يادآور مى‌شود، چنانكه از تفسير به كتاب فقه تبديل مى‌شود مانند آيه 236 سورۀ بقره. در مسائل كلامى هم سخن را به درازا مى‌كشاند و تعصب خود را نيز ابراز مى‌دارد. در تفسير آياتى كه متعلق به طبيعت و آسمانها و زمين مى‌باشد، با نقل كلام اهل حكمت و هيئت چنان كلام را بسط مى‌دهد كه از مدار تفسير خارج مى‌شود و نظر خود را به اثبات مى‌رساند، مانند آيات 38-39 و 40 از سورۀ يس، و آيه 12 سورۀ طلاق. اسرائيليات و روايات دروغ و جعلى، يكى از مشكلات برخى تفاسير پيشينيان بوده است، آلوسى در اين باب ضمن نقل آنها، به نقد و بحث مى‌پردازد و دروغ بودن آنها را آشكار مى‌سازد مانند آيه 12 سورۀ مائده و رواياتى كه بغوى در اين مورد نقل مى‌كند. آلوسى متعرض قراءات نيز مى‌گردد، امّا مقيد به متواتر بودن آنها نيست. همچنانكه مناسبات بين سور و آيات را نيز بيان مى‌دارد. در روح المعانى، اسباب النزول آيات، مورد توجه قرار مى‌گيرد. در بحث‌هاى نحوى نيز آلوسى سخن را به دراز مى‌كشاند و جاى جاى تفسير آشكار است. وى از تفسير رمزى و عرفانى نيز چشم نمى‌پوشد و پس از تفسير ظاهرى آيات، در حدّ توان به آن مى‌پردازد، در اين مورد از تفاسير نيشابورى، قشيرى، ابن عربى و مانند آن، بهره مى‌گيرد و گاهى نيز در وادى خيال و وهم سرگردان مى‌ماند. خلاصه اينكه، روح المعانى، دايرةالمعارف تفسيرى طولانى و مفصل است كه تقريبا از حجم و حدود تفسيرى خارج شده است. مى‌توان گفت: تفسير آلوسى، گسترده‌ترين تفسيرى است كه پس از فخر رازى به شيوۀ كهن ظهور يافته است، بلكه نسخۀ دوم تفسير رازى است ولى با اندكى تغيير. روش كلى وى در ورود به تفسير بدين‌گونه است كه: ابتدا به نام سوره، مكى، مدنى بودن و اقوال موجود در اين قسمت، مى‌پردازد، سپس به ذكر فضل سوره و خواص آن همت مى‌گمارد، بعد از آن تفسير سوره را آيه به آيه و كلمه به كلمه، بيان مى‌دارد، كه در آن به لغت، ادبيات، قرائت، مناسبت بين آيات و سور و اسباب نزول، مى‌پردازد و در مباحث لغوى و ادبى به اشعار عرب استشهاد فراوان دارد. جلد دوازدهم به تفسیر سوره هود از آیه 6 تا آخر و سوره یوسف از آیه 1 تا 52 می‌پردازد.

اوصاف و ویژگیهای حضرت یوسف(ع) در قرآن کریم و تورات به سه دسته تقسیم می شوند: 1) اوصاف و ویژگیهای اختصاصی حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم که از مهم ترین آنها بنده مخلص خدا بودن، اقامه دلیل برای برائت خود و اثبات پاکدامنی، بیزاری از کفر و بی‌ایمانی، و بینا شدن چشمان یعقوب (ع) به برکت پیراهن او می‌باشد 2) اوصاف و ویژگیهای اختصاصی حضرت یوسف (ع) در تورات که از مهم ترین آنها چوپانی با برادران، خبرچینی از برادران و فرزند دوران پیری حضرت یعقوب (ع) بودن است 3) اوصاف و ویژگیهای مشترک حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم و تورات که از مهم ترین آنها دیدن رؤیای صادقه، برخورداری از علم تعبیر خواب و برخورداری از پاکدامنی است. البته باید در نظر داشت که همین اوصاف و ویژگیهای مشترک نیز باهم تفاوتهایی دارند مثل اینکه در قرآن کریم از تعبیر خواب حضرت یوسف (ع) با عنوان تأویل یاد شده است. مقایسه همین اوصاف و ویژگیهای مشترک نیز عظمت بیشتر حضرت یوسف (ع) را در قرآن نشان می دهند. محوریت سرگذشت حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم، اوصاف و شخصیت والای اوست به طوری که برخی از مواضع زندگی حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم بیان نشده است مانند سرانجام مادر حضرت یوسف (ع) که مفسران در این باره اختلاف کرده اند، ولی محوریت آن در تورات تاریخ زندگی او است به طوری که به ذکر جزئیات پرداخته می شود و ترتیب تاریخی در آن رعایت شده است. از بررسی اوصاف و ویژگیهای حضرت یوسف (ع) در این دو کتاب این نتیجه حاصل می شود که شخصیت حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم درخشان تر از تورات است؛ چون با دلایل روشن آمده، هدایت شده و به هدایت مردم می پردازد اما در تورات از هدایت کردن او خبری نیست و حتی به تهمت جاسوسی دادن به برادران توصیف می شود. با این حال نقطه مشترک دو کتاب در این است که در هر دو کتاب دامن حضرت یوسف (ع) از معاصی پاک است.