جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله مبانی ملاصدرا حرکت جوهری است. به اعتقاد وی آدمی در پرتو حرکت جوهری یک سیر تکاملی پیش‌رو دارد و تمام مراتب لازم را طی می‌کند تا به حقیقت نهایی دست ‌یابد. از نگاه صدرا هر کس که قادر باشد قوۀ نظری و عملی خود را به کمال نهایی برساند، همچون نبی غرق در شهود جمال حق شده است؛ به‌‌طوری که هیچ چیزی او را از اشتغال به نور الهی باز نمی‌دارد. صدرا شهود را به اقسامی تقسیم می‌کند و آخرین آن را به شهود روحی اختصاص داده است که شخص در این مرحله، روح حقایق را به­حسب استعداد روحی و بدون واسطه دریافت می‌کند. بحث وحی در فلسفۀ ملاصدرا با رویکرد متفاوت فلسفی، کلامی و عرفانی مطرح است. در رویکرد عرفانی کشف و شهود را به میان آورده است و آن را به حقیقت محمدیه مرتبط می‌کند؛ ازاین‌رو نسبت وحی رسالی و شهود عرفانی در نظر ملاصدرا ابتدائاً مبتنی بر منشاء آن است؛ زیرا وحی رسالی در همۀ مراتب از بالا به پایین رخ می‌دهد و شهود عرفانی از پایین به بالا پدید می‌آید.

پلانتینگا ماهیت داشتن خداوند را پیرامون مسایل مربوط به واجب الوجود بودن و حاکمیت خداوند موردبررسی قرار می دهد، او در مباحث هستی شناسی طبق چهار روش که عبارتند از: عدم صدق تصورات ما در مورد خداوند،از طریق آموزه توماس اکوئناس در مورد بساطت مطلق الهی، ازطریق نومینالیسم و از طریق احتمالات دکارت سعی می‌کند ماهیت نداشتن خداوند را اثبات کند. ملاصدرا مبتنی بر اصالت وجود و بداهت وجود مبانی هستی شناسی خود را پی‌ریزی می‌کند، زیرا تا به اصالت وجود قائل نباشیم، نمی‌توانیم ماهیت دار بودن واجب را انکارکنیم، هردو فیلسوف بر نفی ماهیت داشتن خداوند به دلایلی تمسک جسته‌اند، با این حال دلایل پلانتینگا برای اثبات عدم ماهیت داشتن خداوند کامل و تمام نیست،عدم توجه پلاتینگا به اصالت وجود و عدم ملاکی برای بداهت از نقاط ضعف او به حساب می‌آید، اما ملاصدرا از طریق ادله اصالت وجود، استدلال از طریق عینیت صفات و ذات الهی، بساطت وجود، زیادت وجود برماهیت و اینکه« انیت را بر ماهیت » مقدم دانسته است به ماهیت نداشتن حق تعالی استدلال کرده است،می توان گفت ملاصدرا با این دلایل موفق تر از پلانتینگا عمل کرده است.

مسئلۀ این‌همانی شخصی افراد انسانی در طول حیات دنیوی و اخروی یکی از مباحث اساسی در تاریخ فلسفه و الهیات است. فیلسوفان از منظرهای مختلف به بررسی این مسئله پرداخته و آرای متعارضی در این زمینه مطرح کرده‌اند. این پرسش برای ابن‌سینا و ملاصدرا نیز تا حدودی مطرح بوده و هر دو فیلسوف در چارچوب نظام فلسفی خویش به بررسی آن پرداخته‌اند. ابن‌سینا بر این باور بود که انسان نوع واحدی است که نفس مجرد او، با عوارض و لواحقی، متشخص و متمایز می‌شود و هویت و تشخص فرد انسانی با بقای آن همچنان محفوظ است، هرچند بدن او تغییر کرده باشد یا به کلی از بین رفته باشد. ملاصدرا نیز طبق مبانی فلسفی خود، به ویژه حرکت جوهری، براین باور بود که هویت آدمی در تحول وجودی به سر می‌برد و حرکت اتصالی مساوقِ وحدت شخصی است. بنابراین با بقای این وجود متصل و جامع، هویت فرد در دنیا و آخرت محفوظ است و بر آن اساس می‌توان گفت که فرد اخروی همان فرد دنیوی است. گرچه هر دو نظر، بر اساس مبانی فلسفی خود، نکات برجسته و قابل دفاعی دارند، لکن از آنجا که طبق نظر هر دو فلسفه، در حیات اخروی، بدن مادی با ویژگی‌های دنیوی حضور ندارد، لذا شناسایی افراد در حیات اخروی توسط ناظر بشری و تطبیق آنها با افراد دنیوی با چالش مواجه است. بررسی این دو دیدگاه از جهات مختلف با رویکرد توصیفی-تحلیلی وظیفه‌ای است که این مقاله آن را بر عهده گرفته است.

حمل یکی از موضوعات مهم در منطق اسلامی است و حمل اولی ذاتی نوع جدیدی از حمل است که عمدتا در متون فلاسفه دوره متاخر اسلامی یافت می شود. پیشینه تاریخی شکل گیری این حمل یکی از موضوعات بحث برانگیز در میان شارحان صدراست. اما به نظر می آید آن را باید در مباحث ابن سینا درباره معنای حمل جستجو کرد. برای نشان دادن این مطلب تمرکز من در این مقاله بر دو قطعه از سخنان ابن سیناست که او در آن ها از معنای حمل سخن می گوید؛ یکی در اشارات و تنبیهات و دیگری در منطق المشرقیین. در اشارات چنین می خوانیم که در گزاره ای چون «الف ب است» منظور این است که «آن چیزی که الف است، همان نیز ب ست» و نه اینکه «حقیقت الف حقیقت ب باشد». احتمالاً به این دلیل که کلمه «حقیقت» در اینجا اندکی دارای ابهام است، متفکران پس از ابن سینا ترجیح داده اند تا در تفسیر این عبارت از عبارت دیگری از او استفاده کنند که او در آنجا می گوید منظور این نیست که «معنای الف همان معنای ب است». بحث تاریخی طولانی ای در این زمینه وجود دارد که ابن سینا دقیقاً می خواهد کدام معنا را از معانی حمل خارج نماید. با این حال، کاملا برخلاف چیزی که ابن سینا در اینجا در سر دارد، متفکران مسلمان اواخر دوره اسلامی از چیزی به نام حمل اولی ذاتی سخن می گویند که منظور از آن در گزاره هایی چون «الف ب است» این است که «معنای الف همان معنای ب است». مشخص است که در اینجا حلقه هایی از بحث مفقود است؛ حلقه هایی که من می خواهم بخشی از آن ها را در این مقاله و با پیش کشیدن برخی مباحث تاریخی حول و حوش این مسئله نشان دهم. رویکرد من به طور کلی رویکرد تحلیل متنی است که شامل توصیف، تبیین و فهم سخنانی می شود که در تفسیر سخنان ابن سینا در این دو موضع آمده است.

در این پژوهش مدعای ما این است که مفاهیم ارائه شده توسط فخر رازی به نوعی حرکت ذاتی را اثبات می کند و این معنا تا حد قابل توجهی به حرکت جوهری ملاصدرا نزدیک شده است. فخر رازی گرچه به صورت اثباتی به دلیل آوری بر حرکت ذاتی رو نیاورده اما برخی شواهد - مانند تحلیلی دانستن نسبت حرکت به متحرک- ما را قادر می سازد تا کلام فخر را اثبات کننده حرکت ذاتی بدانیم. با این همه پس از واکاوری جنبه های تشابه و تمایز حرکت ذاتی و حرکت جوهری این نتیجه بدست آمد که حرکت ذاتی تا اثباتِ «علت بودن ذات، برای حرکت» پیش رفته است امّا نتوانسته «متحرّک بودن ذات» را به اثبات برساند چراکه فخر رازی مبانی لازم برای برای اثبات حرکت جوهری را در اختیار نداشته است. این تحقیق به درک عمیق تر از مفاهیم حرکت ذاتی و حرکت جوهری کمک کند و سیر اثبات حرکت جوهری را تعمیق می بخشد.

ملاصدرا و ویلیام رو، از دو سنت فلسفیِ مختلف به مسئلۀ «اختیار خداوند» پرداخته و به نتایج متفاوتی رسیده‌اند. هر دو فیلسوف توافق دارند که ارادۀ خداوند بر خلق عالم، واجدِ ضرروتِ ازلی است. تفاوت در این است که ملاصدرا با تمسک به رویکرد سازگارگرایانه در باب اختیار، معتقد است همچنانکه در خصوص آدمی، ضرورتِ بالغیر اراده منافاتی با اختیار ندارد؛ در خصوص خداوند نیز ضرورتِ ازلیِ اراده منافاتی با اختیار او ندارد. در مقابل ویلیام رو، با تمسک به تلقّی آزادی‌گرایانه از اختیار، معتقد است ضرورتِ ازلیِ اراده جایی برای اختیار خداوند باقی نمی‌گذارد و قیاس میان ضرورت بالغیر، در خصوص انسان، و ضرورت ازلی در خصوص خداوند، مع الفارق است. در این مقاله با تحلیل استدلال‌های دو فیلسوف بدین نتیجه رسیدیم که در مجموع موضع ویلیام رو قابل دفاع‌تر است؛ زیرا اولا دیدگاه رو با شهودات زبانی-اخلاقیِ ما سازگار‌تر است؛ ثانیا وجوه معقولی برای تفکیکِ حکم ضرورت بالغیر و ضرورت ازلی، از حیث لزوم/عدمِ لزومِ جبر، وجود دارد.