جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در فلسفه و کلام اسلامی واژه اعتباری کاربرد پردامنه ای دارد. ظاهرا جز شهاب الدین سهروردی (از متقدمان ) و محمدحسین طباطبایی (از متاخران )، کسی فصلی مستقل در تبیین اعتباریات و چگونگی تمایز آن ها با دیگر مفاهیم نگشوده است. در مقاله حاضر، ذیل عنوان اعتباریات، فلسفه اخلاق طباطبایی به بحث گذاشته شده و از سه منظر وجود شناختی، دلالت شناختی و معرفت شناختی بررسی شده است. در نهایت نیز برای درک بهتر موضع طباطبایی، اشتراک و افتراق فلسفه اخلاق وی با فلسفه اخلاق لودیگ ویتگنشتاین طرح شده است.

کتاب معدن الجواهر و رياضة الخواطر تالیف محمد بن علي كراجكي طرابلسي در آداب، حِكَم، ، سخنان پیامبر و ائمه ـ علیهم السلام ـ و سخنان دیگر پیامبران الهی، حکما و زهّاد می باشد. کتاب حاضر به سبک کتاب خصال شیخ صدوق است. مؤلف در این کتاب روایات و مطالبی که اعداد در آنها به کار رفته را به ترتیب از یک تا ده آورده است. نکته دیگر اینکه در این کتاب ابتدا سخنان پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و سپس سخنان ائمه ـ علیهم السلام ـ و بعد از آن سخنان دیگر پیامبران الهی و در آخر، سخنان شخصیت های اسلامی یا برخی از فلاسفه و حکمای گذشته آمده است. این کتاب از لحاظ ادبی یک اثر بسیار ارزشمند و قابل توجه است که بسیاری از موضوعات اخلاقی را جمع آوری نموده و با سبکی بسیار زیبا انسان را با سخنان گرانبهای پیامبران و اولیای الهی و انسان های برجسته و اندیشمندان بزرگ آشنا می سازد. روایات این کتاب مرسله بوده و مؤلف برای کم شدن حجم آن به اسناد روایات اشاره نکرده تا بتواند حجم گسترده تری از سخنان ارزشمند بزرگان دین و دانش را در این کتاب کوچک جمع آوری نماید. علاوه بر آن، روایات این کتاب در بسیاری دیگر از منابع معتبر روایی موجود می باشد و متن روایات نیز، خود بهترین شاهد بر ارزش و اعتبار آن است. شیخ عباس قمی این کتاب را به فارسی ترجمه کرده و با نام نزهة النواظر به چاپ رسانده است. این کتاب از جمله کتاب های اخلاقی و تربیتی است که می تواند در تزکیه نفس و خودسازی مؤثر باشد.

در فلسفه اخلاق پرسش های بسیاری درباره اخلاق مطرح شده و اندیشمندان برای پاسخ به آن ها متحمل رنج های زیادی شده اند. یکی از پرسش های مهم در فلسفه اخلاق این است که گزاره های اخلاقی به چه صورتی وجود دارند و شناخته می شوند؟. آیا این قضایا به نحوی هستند که به خودی خود و بدون وابستگی به هر چیز دیگری و به صورت بدیهی وجود دارند، یا اینکه خوبی و بدی افعال اختیاری انسان وابسته به توافق آرای عقلا بوده و اعتباری هستند؟. محقق اصفهانی، حسن و قبح و به تبع آن گزاره های اخلاقی را اعتباری دانسته و بر این باور است که خوبی و بدی افعال در واقع و نفس الامر وجود ندارند، بلکه این توافق آرای عقلاست که با در نظر گرفتن مصالح و مفاسد اجتماعی و با هدف حفظ نظام و بقای نوع، حسن و قبح افعال انسان را تعیین کرده و آن ها را به واسطه صفت خوب یا بد مورد مدح یا ذم قرار می دهد. در مقابل، حکیم لاهیجی معتقد است که حسن و قبح افعال، عقلی بوده و علاوه بر آن بدیهی نیز هست. به باور وی هر انسان عاقلی که به مرحله رشد و تمیز برسد به صورت ضروری و بدیهی به حسن عدل و قبح ظلم حکم می کند و اینکه برخی از حکما گزاره های ارزشی را از جمله آرای محموده و مشهورات به شمار آورده اند، فقط به جهت تمثیل برای مصلحت و مفسده عمومی است. به نظر می رسد هم حسن و قبح و هم گزاره های اخلاقی، در مقام عمل اعتباری اند، چراکه انسان در همه امور مربوط به خویش محور بوده و اوست که با توجه به مصالح و مفاسد و اهداف خود، خوب و بد را تعیین کرده و بدانها عمل می کند. اینکه برخی به بداهت چنین قضایایی اعتقاد دارند، شاید در مقام نظر درست بنماید، اما آنچه در مقام عمل جلوه می کند، اعتباری بودن است. شاهد ادعای اعتباری بودن قضایای ارزشی، اختلافاتی است که انسان ها در اعصار، ادیان و جوامع مختلف درباره حسن و قبح و قضایای مشتمل بر آن ها دارند.

در گزاره‏هاى اخلاق اسلامى، احکام اخلاقى بر مطلوبیّت موضوعات خود و ارتباط مثبت یا منفى آن‏ها با سعادت انسانى دلالت دارند ولى در گزاره‏هاى اخلاقىِ موجود در آیات قرآن و روایات، کم‏تر از این دست مفاهیم استفاده شده است. در این پژوهش «مطلوبیّت» به عنوان یکی از شاخصه های مهم‏ گزاره‏هاى اخلاق اسلامى شناخته شده و دلایل زیر را برای اثبات این ادعا شمرده ایم: «اشتمال بر امور مقرِّب یا مبعِّد نسبت به هدف نهایى»، «اشتمال بر امر یا نهى»، «حکایت از حُبّ و بُغض»، «اشتمال بر گزارش سیره‏ى عملى اولیاء دین»، «اشتمال بر وعده‏ى پاداش و یا کیفر»، «اشتمال بر الگوهاى مثبت و منفى»، «اشتمال بر تحسین یا تقبیح برخى از صفات و اعمال»، «اظهار نگرانى از برخى صفات و اعمال»، «تعلّق وجوب و یا حرمت به برخى از اعمال».

یکی از بنیادی‌ترین مباحثی که از دیرباز در دانش‌های کلام و اخلاق کانون نزاع دانشمندان آن علوم و بن‌مایه سرفصل‌ هایی چون حسن تکلیف، قبح ظلم و گناه، عدل الهی، قبح عقاب بلابیان، قبح تکلیف مالایطاق و قاعده تلازم میان حکم عقل و شرع و... بوده، مسئله حسن و قبح و گزاره‌های مشتمل بر آن‌ها مانند «عدل حسن است و ظلم قبیح است»، می‌باشد. در دوره معاصر، محقق اصفهانی به مناسبت مباحثی چون وضع، تجرّی و... در دانش اصول فقه مدعی اعتباری بودن حسن و قبح و گزاره‌های اخلاقی شد و علامه طباطبایی با الهام از او در فلسفه و فلسفۀ اخلاق با ارائۀ منسجم نظریه اعتباریات، به بسط و تبیین آن پرداخت. اساساً درباره حسن و قبح و گزاره‌های اخلاقی به سه گونه می‌توان بحث کرد: 1. مفهوم‌شناسی، 2. هستی‌شناسی، 3. معرفت‌شناسی. در هر سه حوزه پرسش‌هایی وجود دارد که این مقاله عهده‌دار بیان هستی‌ شناسی آن‌ها از دیدگاه این دو اندیشمند و اختلاف رویکرد آنان در اثبات اعتباریت آن‌هاست. محقق اصفهانی با استناد به سخن ابن سینا و دیگر حکیمان، آن گزاره‌ها را در زمرۀ مشهورات گنجانده که واقع و نفس‌ الامری جز توافق آرای عقلا ندارند و عبارات او با دو رویکرد واقع‌ گرایانه و ناواقع‌گرایانه همخوانی دارد. اما علامه طباطبایی با رویکرد واقع‌ گرایانه رأی به اعتباریت آن‌ها داده است.

بحث كاركردهای دين در اخلاق در مقابل سكولار قـرار دارد كـه بـه نفـی اسـتقلال قلمرو اخلاق از قلمرو دين حكم رانده است . در اخلاق دينی، اخلاق جزئـی از ديـن می باشد و ميان آندو، نسبت عموم و خصوص مطلق وجود دارد. به همين دليل، دين در اخلاق كاركردهای فراوانی دارد كه موضوع اين پژوهش است. مهمترين كاركردهای دين در اخلاق عبارتنـد از : پـشتوانه بـودن ديـن بـرای اخـلاق، ضمانت اجرايی آن در آموزه های اخلاقی، خاستگاه الزام در گـزاره هـای اخلاقـی و ايجــاد زمينــه هــای آن، تــأمين مفــاهيم اصــلی وفرعــی، تــأمين مفــاهيم اخلاقــی در گرايش های فطری، عاطفی، احساساتی، انفعـالی و غريـزی، توجـه بـه حـسن فـاعلی دركنار حـسن فعلـی، تبيـين و تعيـين فـضايل و رذايـل اخلاقـی و روش هـای تربيـت اخلاقی، منشأ ارزش های اخلاقی، تعيين غايت اخلاق ومنبع بـودن متـون دينـی بـرای شناخت و استنباط احكام اخلاقی.

فطرت، مبنای انسان‌شناسی دینی است. بر اساس مبانی حکمت متعالیه می‌توان تبیینی قابل دفاع از فطرت ارائه نمود. فطرت به‌معنای خاص، بینش‌ها و گرایش‌های رتبه خاص هستی انسان است. به فطرت از دو حیث وجودشناختی و معرفت‌شناختی می‌توان نگریست. فطرت در معرفت‌شناسی عام، مبنایی قابل دفاع برای دیدگاه مبناگروی درباره ابتنای گزاره‌های نظری بر گزاره‌های پایه و بدیهی ارائه می‌نماید و بر مبنای آن می‌توان از تئوری مطابقت، که نظریه‌ای واقع‌گرایانه در باب صدق است، دفاع نمود. فطرت در مباحث معرفت‌شناسی اخلاق نیز لوازم مهمی در پی دارد. بر پایه آن می‌توان از نوعی مبناگروی در اخلاق (فطری بودن اصول اخلاقیات) دفاع کرد. همچنین، چون اخلاق مبتنی بر فطرت ریشه‌ای تکوینی دارد، می توان از نوعی واقع‌گرایی اخلاقی حمایت نمود که ثمرات آن، شناخت‌گرایی اخلاقی، صدق و کذب پذیری، استدلال‌پذیری، مطلق‌گرایی و پذیرش داوری اخلاقی است. مکاتب اخلاقی از منظری به دو دسته وظیفه‌گرا و غایت‌گرا تقسیم می‌شوند. اما با تکیه بر پیوند عقل و شهود فطری می‌توان به نوعی نظام‌سازی اخلاقی پرداخت که جامع مزایای وظیفه‌گرایی و غایت‌گرایی باشد. در غایت‌گرایی، از بررسی نتایج افعال اختیاری انسان با غایت مدنظر، اخلاقی بودن فعل توجیه می‌شود ولی اثبات اخلاقی بودن غایت مدنظر، که شکافی ترمیم‌نشدنی در طبیعت‌گرایی اخلاقی جلوه می‌کرد، در اخلاق مبتنی بر فطرت، از طریق جهت‌گیری الزامات فطری به‌خوبی تبیین شده و طراوت و پویایی زبان اخلاق نیز به‌لحاظ درگیری وجودی عامل اخلاقی با الزامات فطری تامین می‌گردد.فطری بودن مبنای دین و اخلاق، ارتباط موجهی بین این دو مقوله برقرار نموده است؛ حکم اخلاقی ضروری حقانیت دین (صادق بودن خدا) را تامین می‌کند و زمینه حضور گزاره‌های ارزشی دین در حوزه اخلاق هنجاری، غنای محتوایی این حوزه را فراهم می‌سازد.

علامه طباطبایی با تقسیم ادراکات بشری به حقایق و اعتباریات، در صدد اثبات نوعی از ادراکات ثابت و غیر متغیر در گذر زمان بر آمد تا در پرتو آن، مقدمات دفاع از فلسفه، دین و اخلاق را در مقابل حملات مادی گرایان فراهم آورد. بررسی ادراکات اعتباری و شناخت لوازم معرفتی آن ها علاوه بر جلوگیری از بسیاری مغالطات، تأثیرات شگرفی در حوزۀ مدرکات عقل عملی به ویژه علم اخلاق بر جای خواهد گذاشت. ایشان در نظریۀ اعتباریات در بحثی نظری به منشأ بایدها و نبایدها و سازوکار اعتبارسازی ذهن در مقام عمل پرداخته و نوعی پیوند و ارتباط میان طبیعت و احساسات طبیعی موجودات ذی شعور با ادراکات اعتباری را اثبات می کند. این ارتباط به زعم بعضی نه تنها باعث حفظ اصول اخلاقی از گزند گذر زمان و تغییرات محیطی نمی شود، بلکه گزاره های اخلاقی را دچار نوعی نسبیت و تزلزل می نماید. این مقاله بر آن است تا با تحلیل دقیق فعالیت دستگاه اعتبارسازی ذهن و کیفیت ارتباط آن با نیازها و احساسات طبیعی، چگونگی پیدایش گزاره های اخلاقی از درون اعتبارات بشری را تبیین کند و ثبات یا نسبیت اصول این گزاره ها را بررسی نماید.

یکى از پرسش هاى اساسى درباره گزاره هاى اخلاقى این است که آیا گزاره هاى اخلاقى بیان کننده واقعیتى عینى هستند و از وجود رابطه اى واقعى گزارش مى دهند یا این گزاره ها سرچشمه اى واقعى ندارند و صرف نظر از دستور و توصیه، احساس و سلیقه، و توافق و قرارداد از واقعیتى سخن نمى گویند؟ واقع گرایان قایل به سرچشمه اى واقعى براى احکام اخلاقى هستند و غیرواقع گرایان چنین سرچشمه اى را نمى پذیرند. یکى از پیامدهاى این بحث قائل شدن به مطلق بودن احکام اخلاقى در صورت واقع گرا بودن یا نسبیت در اخلاق در صورت غیرواقع گرا بودن است. در این تحقیق با روش تحلیلى توصیفى نشان مى دهیم که علامه طباطبائى با قایل شدن به سرچشمه اى واقعى براى احکام اخلاقى، فیلسوفى واقع گرا و اطلاق گراى اخلاقى است.