جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دربارۀ فلسفۀ پیدایش و شکل‌گیری بحث وجود ذهنی، دو نظریه وجود دارد. برخی بر این باور هستند که بحث وجود ذهنی به منظور اثبات مطابقت ذهن و عین شکل گرفته است. درمقابل، گروهی معتقدند وجود ذهنی، بحثی وجودشناختی و در مقام اثباتِ وجود ذهنی در کنار وجود خارجی است. در این نشست استاد فیاضی با تأکید بر دیدگاه دوم، در پی تبیین این نکته است که نظریۀ کسانی که معتقدند ماهیت برخی از اشیا و واقعیت‌ها به ذهن می‌آید و نیز نتایج و پیامدهایی که از این نظریه بدست می‌آورند، نادرست است. از نظر ایشان نظریۀ وجود ذهنی نه تنها مشکل مطابقت را حل نمی‌کند؛ بلکه این مشکل، خود بر نظریۀ وجود ذهنی مبتنی است و راه حل آن را باید از راه دیگری جست.

چکیده در قالب پی دی اف

كتاب «جامع الأفکار و ناقد الأنظار»، مفصل‌ ترين و كامل‌ ترين كتاب محمد مهدی نراقی است كه درباره توحيد نوشته شده است. نراقى اين كتاب را در سال 1193 ق؛ يعنى در اوج اقتدار علمى و توان نويسندگى خود نگاشته است، از اين‌ رو آراء حكماء و متكلمين متقدم؛ همچون فارابى، شيخ بهمنيار، شيخ اشراق، خواجه طوسى، قوشجى، خفرى و نسفى را مورد نقد و بررسى قرار داده است. او گرچه در كتاب خود به تفصيل سخن گفته، اما مسائلى باعث شده‌ اند در مباحث پايانى كتاب، از نقل و بررسى اقوال ديگران چشم‌ پوشى كند. مسائل و مصائبى؛ مانند ناامنى پديد آمده از فوت سلطان عصر، بيمارى عمومى، هجرت از وطن مأنوف، دورى از اولاد و... كه مصنف در خاتمه به تلخى از آن ها ياد مى‌ كند. مولف وجه تسميه اين كتاب را جامعيت آن بر افكار الهى و نقد آن ها بيان مى‌ كند. به خصوص نقد آرائى كه متعلق است به حواشى به كتاب شرح جديد قوشجى بر كتاب تجريد الاعتقاد خواجه. به طور كلى كتاب از سه مقدمه و دو مقاله در دو جلد تشكيل يافته است. عناوين جلد دوم عبارتند از: مقاله دوم: اين مقاله از دو باب تشكيل يافته است، يكى در مورد صفات ثبوتيه و ديگرى در مورد صفات سلبيه.

علم الأئمة المعصومین علیهم السلام (مقاربة فلسفیة کلامیة)، کتابی است به زبان عربی که به مروری قرآنی و روایی بر ابعاد علم امام معصوم و امامت وی می‌پردازد. این کتاب اثر خلیل رزق (خلیل عبدالأمیر رزق العاملی) عضو شورای مرکزی و اجرایی حزب الله لبنان است و انتشارات دار الهادی نشر آن را به عهده داشته‌ است. مباحثی کتاب عبارتند از: فصل اول: پژوهش‌های مقدماتی در رابطه با امامت و علم امام علیه السلام مبحث اول: تبیین مراد از امام علیه السلام و امامت در این بحث - مفهوم لغوی امامت و امام علیه السلام؛ - مفهوم امامت و امام علیه السلام در قرآن کریم؛ - مفهوم امامت و امام علیه السلام نزد متکلمین؛ - تشیع و امامت. مبحث دوم: منظور از علم امام علیه السلام چیست؟ - تعریف امام علیه السلام؛ - علم حضوری و علم حصولی؛ - علم ذاتی خداوند متعالی نسبت به اشیاء؛ - علم خداوند متعالی حصولی است یا حضوری. مبحث سوم: اختلاف نظر در خصوص علم امام معصوم علیه السلام - علم لدنی؛ - علم خداوند متعال و تفاوت آن با علم امام معصوم علیه السلام؛ - جایگاه علم امامان معصوم علیهم السلام در سخنان علمای تشیع؛ فصل دوم: شروع پژوهش در خصوص علم امام علیه السلام و ادله عقلی و نقلی آن مبحث اول: آغاز پژوهش در خصوص علم امامان معصوم علیهم السلام - بررسی علم معصوم علیه السلام و انواع آن در روایات؛ - امام علیه السلام و استمرار رسالت با علم ایشان؛ مبحث دوم: دلائل عقلی بر ضرورت علم امام علیه السلام - اشکالاتی در خصوص دلائل عقلی و پاسخ آنها؛ - موارد تکمیلی ادله عقلی. فصل سوم: منابع علم امام معصوم علیه السلام مبحث اول: میان پیامبرصلى الله عليه وآله وسلم و امام علیه السلام - پیامبران و وحی. مبحث دوم: منابع علم - علم کامل و بی نقص نسبت به قرآن کریم؛ - وراثت از پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم؛ - به ارث بردن علم از امام علی علیه السلام؛ - روح القدس؛ - الهام و سخن فرشتگان؛ - ستونی از نور. فصل چهارم: گستره علم امام علیه السلام و وسعت آن مبحث اول: روایت ثقلین و دلالت آن بر علم امام علیه السلام و مقدار آن - در تبیین عبارات روایت؛ - منظور از عترت در روایت؛ - دلالت روایت بر اثبات علم امام علیه السلام؛ - مراتب علم قرآنی نزد امام علیه السلام. مبحث دوم: مفهوم کلی گستره و وسعت علم امام علیه السلام - گروه اول: روایاتی که بر آگاهی ایشان علیهم السلام نسبت به لوح محفوظ دلالت دارند؛ - گروه دوم: روایاتی که دلالت دارند بر اینکه امامان معصوم علیهم السلام سرپرستان امر خداوند متعال و معدن علم خداوندی هستند؛ - گروه سوم: روایاتی که صراحت دارند بر اینکه امامان معصوم علیهم السلام دارای اسم اعظم و علم کتاب می‌باشند؛ - گروه چهارم: روایاتی که با صراحت امامان معصوم علیهم السلام را شجره نبوت و خاندان رحمت و معدن علم معرفی می‌کنند؛ - گروه پنجم: روایاتی که امامان معصوم علیهم السلام را وارثان علم حضرت آدم علیه السلام، علم اولواالعزم از فرستادگان و هم چنین علم تمامی پیامبران علیهم السلام می‌دانند؛ - گروه ششم: روایاتی که با صراحت امامان علیهم السلام، را وارثان علم پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم معرفی می‌کنند؛ - گروه هفتم: روایاتی که امامان معصوم علیهم السلام را از تمامی پیامبران علیهم السلام داناتر می‌دانند؛ - گروه هشتم: روایاتی که می فرمایند امامان معصوم علیهم السلام علم آسمان و زمین و بهشت و دنیا را می‌دانند، و اینکه آنها علم گذشته و آینده تا روز قیامت را می‌دانند؛ - گروه نهم: روایاتی که امامان معصوم علیهم السلام را دارای تمامی کتب آسمانی فرو فرستاده شده از آسمان می‌دانند؛ - گروه دهم: روایاتی که برای خداوند متعال دو علم معرفی می‌کنند؛ - گروه یازدهم: روایاتی که امامان معصوم علیهم السلام را دارای صحیفه جامعه، علم جفر و مصحف فاطمه می‌دانند؛ - گروه دوازدهم: روایاتی که امامان معصوم علیهم السلام را دارای علم غیب می‌دانند؛ - گروه سیزدهم: روایاتی که از ارواح امامان معصوم علیهم السلام سخن می‌رانند؛ - ادله مخالفان با گستردگی علم امام علیه السلام؛ - بررسی ادله نفی کنندگان گستردگی علم امام علیه السلام؛ فصل پنجم: امام علیه السلام علم غیب مبحث اول: آگاهی امام علیه السلام نسبت به غیب مبحث دوم: قرآن کریم و علم غیب فصل ششم: آگاهی امام علیه السلام نسبت به زمان شهادت خود مبحث اول: علل این پژوهش مبحث دوم: روایاتی که امامان معصوم علیهم السلام را نسبت به زمان فوت خود آگاه می‌دانند - اشکال ابن تیمیه در ماجرای مبیت؛ - دیدگاه علامه طباطبایی در بیان سازگاری میان آگاهی نسبت به غیب و رفتار ظاهری؛ - جمع‌بندی در پاسخ‌های سید خراسانی نسبت به اشکال به هلاکت انداختن معصوم علیه السلام خود را در هلاکت؛ فصل هفتم: مسأله سهو نسبت به پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام مبحث اول: علت بحث در خصوص سهو پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام مبحث دوم: مراتب عصمت و مراحل آن مبحث سوم: عصمت و تطبیق آن در شریعت (مسأله سهو)

معرفت و شناخت بشر از منابع متعدد تولید می شود و ابزارهای متفاوتی در بوجود آمدن آن نقش دارد، در این میان ابزار عقل بدلیل ویژگی خاص آن که عبارت است از درک مفاهیم کلی و عام از اهمیت والایی برخوردار می باشد. از این رو در تمام اعصار مورد توجه بوده و در دوره های اخیر با توجه به گسترش مباحث معرفت شناسی اهمیت آن مضاعف شده است، زیرا مباحث معرفت شناسی بستگی تام به منابع و ابزار معرفت از جمله عقل دارد. بدلیل اهمیت تاریخی، معرفت شناختی و در عین حال تاکید دین بر خردورزی بر آن شدیم نقش عقل در شناخت را طی فصولی تبیین کنیم، با این پیش فرض که در میان ابزارهای معرفتی نقش اساسی از آن عقل است. برای اثبات این مدعا، پس از ارائه معنای عقل در لغت و اصطلاح و تبیین مراحل آن و بیان مقصود از معرفت در فصل اول، به بررسی نقش عقل در شناخت پرداخته ایم، ضمن تقسیم معارف به حضوری و حصولی و حصولی را به تصور و تصدیق، ابتدا نقش عقل در تصورات را از سه دید "تجربه گرایی" "عقل گرایی" و "تلفیق" مطرح نموده ایم؛ نظریه تجربه گرایی سراسر معارف را تجربی می داند، عقل گرایی به مفاهیمی، پیش از تجربه قایل است، با توجه به کاستی این دو نظریه، دیدگاه تلفیق را برگزیدیم که آغاز معرفت را داده های حسی می داند در عین حال معارفی را باور دارد که بصورت مستقیم از تجربه اخذ نشده، از این رو فیلسوفان مسلمان که ملتزم به این عقیده اند به اتفاق گفته اند من فقد حسا فقد فقد علما گر چه آنان در نحوه بوجود آمدن مفاهیم کلی عقلی متفق نیستند، فیلسوفان ما قبل صدرا قایل به تجریدند، ملاصدرا اشتداد وجودی را ارائه داده که در این اشتداد وجودی نفس در مرحله حس و خیال صورت را ابداع می کند و تصور عقلی و کلی نیز از طریق مشاهده عقول ساخته می شود و فیلسوفان ما بعد صدرائی نیز با ادامه دادن حکمت متعالیه ضمن تقسیم ادراکات عقلی به معقولات اولی و ثانوی منطقی و فلسفی بسیاری از مباحث شناخت را حل کردند. این مطالب همه در فصل دوم تبیین شده. اما نقش عقل در تصدیقات، که مطالب فصل سوم و چهارم به آن اختصاص یافته آشکار را مهم است؛ زیرا حکم کردن جز در حیطه قدرت حاکم عقل امکان پذیر نیست، توضیح اینکه قضایا، یا بدیهی اولی است که در آن صرف تصور موضوع و محمول برای حکم کردن کافی است، یا بدیهی ثانوی می باشد. اینجا گرچه در بعضی قضایا حس و علم حضوری زمینه ساز است اما نقش عمده از آن عقل است در بخش قضایای نظری که بر استدلال استوار است، نیز عقل با کنترل کیفیت مواد و چگونگی ترکیب آن زمام امور را در دست دارد. و پیرامون نقش عقل در قضایای دینی و حقایق عرفانی سه دیدگاه مطرح است: 1. عدم کارایی عقل در درک گزاره های دینی و عرفانی. 2. قدرت عقل بر عقلانی کردن تمام گزاره ها. 3. با اعتراف به محدودیت عقل در عین حال آن را قادر به درک بسیاری از گزاره های دینی و عرفانی می داند، مانند اصل پذیرش دین، اثبات اصول و بسیاری از فروع و احکام گرچه درک جزئیات در حیطه قلمرو عقل نیست.

اعتقاد به سریان کمالات وجودی از قبیل حیات، علم، قدرت، اراده ، تکلم .... در تمام مراتب هستی اعم از مادی و مجرد از اصول مسلم و پذیرفته شده در «حکمت متعالیه» است. در دوران معاصر، دانشمندان علوم تجربی با تحقیقات گسترده در مورد برخی مواد و اشیای ظاهرا بی جان مانند آب، وجود نوعی شعور و آگاهی را در آنها به اثبات رسانده اند، این در حالی است که قرن ها پیش اندیشمندان و حکمای مسلمان مانند صدرالمتألهین شیرازی با الهام از آیات نورانی قرآن کریم و با براهین عقلی به اثبات سریان علم و آگاهی در میان اشیای مادی پرداخته بودند، در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که بر وجود علم و شعور در همه اشیاء به خصوص اشیای مادی دلالت می کند مانند آیاتی که در آنها از تسبیح عمومی همه مخلوقات اعم از مادی و مجرد سخن به میان آمده است چرا که تسبیح فرع علم و شعور است و تا علم و شعور در کار نباشد آن هم محقق نمی شود.صدر المتألهین شیرازی نیز با استفاده از اصولی چون«شوق هیولی به صورت، اصالت ، بساطت، وحدت تشکیکی وجود، رابطه موجودات طبیعی با آثار و غایاتشان و اینکه همه مخلوقات مظاهرذات و مجالی صفات حضرت واجب تعالی هستند. به اثبات سریان علم و آگاهی در همه مراتب هستی به خصوص در اشیای مادی پرداخت.گر چه این مسئله یعنی مساوقت علم و وجود یکی از دیدگاههای فلسفی حکمت متعالیه است ولی به نظر می رسد که این نظریه با اصل تجرد علم و ادراک که مقبول صدر المتألهین است در تعارض آشکار قرار دارد و در نتیجه، این سوال پیش می آید که آیا اعتقاد به وجود نوعی ادراک در اجسام به معنای مادی بودن ادراک است؟ و اگر چنین نیست پس چگونه موجود مادی محض دارای علم و ادراک است؟ در این پژوهش تلاش می کنیم تحلیل فلسفی از اصل تجرد علم و اصل مساوقت وجود با علم به دست آوریم و سازگاری آن دو را با یکدیگر بررسی کنیم.

اين پژوهش که باموضوع وجود ذهني بر مدار سنجش نظرگاه‌هاي سه فيلسوف (ابن سینا، فخررازی و ملاصدرا) جهت يافته است، بر آن است تا از رهگذر اين مقايسه، زواياي مسأله وجود ذهني را در حد امکان پوشش و عياري مطمئن جهت راستي آزمايي مشکل شناخت براي مخاطب خود به ارمغان آورد. از اين روي و با همين دغدغه، رويکرد هر يک از اين سه فيلسوف را در چهار مقام ماهيت، ادله، اشکال‌ها و ارزش شناخت واکاوي و سعي بليغ داشتیم تا اين پژوهش را به غايت قصواي خود که پوشش دادن زواياي نهان و عيان مسأله وجود ذهني و ارزش شناخت است، نزديک سازيم. در اين ميان تلاش شده اتهام عدم پرداخت ابن‌سینا به مسأله و تهافت کلمات فخر در این زمینه رفع گردد و با اصطیاد نظرگاه صدرا در آن و سنجش ميان اين سه، ابهامات مسأله برطرف شود؛ چه آنکه به اين نتيجه منتهي شديم که جناب بوعلي اول حکيمي بوده که به تفصيل اما پراکنده در اين موضوع قلم زده و همو خوان اين نعمت را براي آيندگان گسترانيده است. رازي نيز اول کسي بوده که با عنوان وجود ذهني اين مبحث را رسما به حلقه مباحث فلاسفه وارد نموده و هرگز خود را ميان منکران وجود ذهني نديده است، چراکه افزون بر ارائه ماهيت، ادله و اشکالات اين موضوع، به وضوح مجال تهمت انکار را نسبت به خويش از همگان ربوده است. (گرچه پژوهشگر را در جمع بندي نظر خويش به تکلف خاصي گرفتار مي‌آورد.) صدرا نيز که با استعانت از گذشتگان و به ويژه بوعلي دست به ابتکاري بديع در مسأله زده، کمتر مجالي براي قيل و قال ديگران گذاشته است. با اين همه، مشکل مسأله شناخت به طور تمام و کمال پس از او التيام نيافته است. گفتني است که برآيند تطبيق نظرات سه فيلسوف و اصطياد وجوه اشتراک و افتراق آنان، کمک شاياني به فهم درست‌تر مقصود آنها مي‌تواند داشته باشد. ان‌شاءالله.

با مراجعه به آثار فلسفی ملاصدرا به نظر می‌رسد که وی در باب حقیقت علم دو دیدگاه به ظاهر متفاوت را بیان کرده‌است. گاهی حقیقت علم را حضور مجرد نزد مجرد بیان کرده‌است و گاهی نیز حقیقت علم را مساوق وجود گرفته‌است .در نگاه اول، با مبنا قرار دادن هر یک از این دو تعریف به نظر می‌رسد به نتایج فلسفی متفاوتی مخصوصا در سایر حوزه‌های تفکر فلسفی می‌رسیم، که در این خصوص می‌توان از مسأله «علم به مادیات» و «علم در مادیات» به عنوان نمونه نام برد. زیرا بر اساس تعریف اول همچنان که خود ملاصدرا نیز در مواضع مختلف به آن تصریح کرده است؛ اساسا مادهنه معلوم واقع می‌شود و نه می تواند عالم باشد، که بر این مسأله علاوه بر اشکالات فلسفی فوق، اشکالات کلامی دیگری نیز مترتب است. اما بر اساس دیدگاه دوم موجود مادی هم معلوم است و هم عالم، که به نظر می‌رسد این دیدگاه با اصول وجود محور ملاصدرا سازگاری بیشتری داشته ‌باشد. برای رفع ناسازگاری این دو دیدگاه راه‌حلهایی از سوی شارحان آثار ملاصدرا و پیروان مکتب حکمت متعالیه ارائه شده‌است که در این پاپان‌نامه مورد بررسی قرار گرفته و سپس سعی شده‌است با توجه مجدد به مبانی هستی شناختی ملاصدرا، راه‌حل‌های جدیدی نیز برای جمع میان دو دیدگاه مذکور ارائه شود. در پایان این تحقیق نیز سعی شده است نشان داده‌شود که کلید حل این مسأله کنار نهادن زبان ماهیت محور در بازخوانی دیدگاه ملاصدرا است. به نظر می‌رسد با بازتعریف مفاهیم فلسفی با زبان وجود محور در این خصوص، نه تنها اختلاف محتوایی میان این دو دیدگاه از میان برداشته می‌شود، بلکه می‌توان به سازگاری درونی نظام وجود محور او بیش از پیش اذعان نمود.